🌾شاهنامه شناسی🌾

📚 نمونه ای از ویرایش شاهنامه بر دست استاد جنیدی

پس از نشستن منوچهر بر تخت و سخن گفتن سام:

جهان پهلوان سام بر پای خاست چنین گفت کـ : ”ای خسرَو داد و راست
پدر بر پدر شاه ایران تویی! گزین سواران و شِیران تویی! ...
چو شُستی به شمشیر هندی زمین به آرام بنشین و رامش گزین

بیت سوم افزوده است زیرا در آن زمان هنوز هندیان از ایرانیان جدا نشده بودند. چون پژوهندگان و مصححان دیگر برای بخش موسوم به ”اسطوره ای“ شاهنامه ارزش تاریخی قائل نبوده اند، متوجه چنین نکاتی نشده اند. از این رو، نگرش یگانهٔ استاد جنیدی و تاریخی دانستن بخش اسطوره ای شاهنامه، نقش بسیار مهم و اساسی در ویرایش شاهنامه داشته است.
بعلاوه، به عقیدهٔ بنده، ’شستن زمین با شمشیر‘ در سخن فردوسی نیست. در شاهنامه، رُفتن یا روفتن زمین از دشمنان آمده است (جاروب کردن، پاک کردن)، اما شستن نیامده است. برای شستن، کاربردهای مجازی دیگر آمده، همچون شستن کین از دل. تا جایی که به یاد دارم، فردوسی هرجا که چنین تعبیری به کار برده، مشخص کرده که شخصیت مورد نظر، چه چیز را بشوید یا بروبد، اما در بیت بالا نگفته که زمین را از چه شسته است.
بدرود گفتن سیاوخش به اسبش:

همی باش بر کوه و در مرغزار چو کیخسرو آید تو را خواستار،
وَرا بارگی باش و، گیتی بکوب ز دشمن زمین را، به نئلت بروب

کشتن برادران، ایرج را:

چو برداشت پرده ز پیش آفتاب ، سپیده برآمد، بپالود خواب،
دو بیهوده را دل بدان کارْ گرم، که دیده بشویند هردو ز شرم

یادداشت:
به رسم استاد جنیدی، ابیات افزوده را ایتالیک تایپ میکنیم.

📚

📝 نگاهی به یک بیت از شاهنامه

در نبرد رستم فرخزاد و سعد وقّاص هنگام یورش تازیان به ایران:

بپوشید دیدار رستم ز گرد
بشد سعد، پویان به جای نبرد

”چهرهٔ رستم از گَرد (خاک آوردگاه) پوشیده شد.“

بپوشید در بیت بالا فعل لازم است، اما کار فعل مجهول را میکند بی آن که ساختار مجهول (مرکّب از صفت فعلی گذشته و شد) داشته باشد.
ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ
زبان فارسی به مرور زمان بسیاری از امکاناتش را از دست داده است.

این یکی از دلایلی است که بنده با واژه سازی برای زبان مخالفم، یا لااقل به این کار امیدی ندارم. به گمان بنده، زبان خودش باید واژه ”بزاید“، نه این که برایش واژه بسازند، یا به زور، واژه ”بزایانند“.

مردمان عادی در زندگی روزمره به شمار اندکی واژه نیاز دارند و همانها را به کار میبرند. پس بقیهٔ واژه های زبان چه میشود؟ نوابغ زبان، و داستان نویسان و رمان نویسان و شعرا و نویسندگان چیره دست نشریات عمومی باید آثار زیبا خلق کنند تا به دل مردم بنشیند و شوق خواندن در مردم پیدا شود، تا این که از این طریق واژه های زبان به گردش بیفتد و از گردش و کاربرد باز نایستد و فراموش نشود. مردم دوست دارند آنچه را که زیبا می یابند در گفتارشان به کار ببرند. زبان پدیده ای سراسر ناخودآگاه است. تنها راه پدید آمدن واژه های تازه آن است که نوابغ زبان، یعنی نویسندگان چیره دست، واژه بسازند و آن واژه ها از راه خلق آثار زیبا بر زبان مردم جاری شود. با این کار، شمّ زبانی هم در مردم تقویت میشود و خود ایشان ناخودآگاه می آموزند که زبان را بهتر به کار ببرند و حتی خود، واژه بسازند. از کاری که فرهنگستان میکند هرگز سودی به دست نخواهد آمد.
”اشتقاق عامیانه“ خود گواه آن است که خود مردم هستند که واژه ها را میسازند، و به طرزی ناخودآگاه، منتهی شمّ زبانی مردم گاهی اشتباه میکند و متخصصان نام اینگونه اشتباهات را ”اشتقاق عامیانه“ گذاشته اند.
زبانهای مهم و توانمند جهان، امثال داستایفسکی و تولستوی و همینگوی و چخوف و ویکتور هوگو را داشته اند. نویسندگی در غرب چنان پیشرفته است که حتی سایت IMDB برخی از فیلمنامه نویسان را بعنوان ”نویسنده“ معرفی میکند، و حقیقتاً هم متن بسیاری از فیلمها (تأکیدم روی عصر طلایی هالیوود است) بسیار جذّاب و هنرمندانه و خیره کننده است و همچون یک اثر ادبی نگاشته شده است. در این احوال، ما دلمان را به جلال آل احمد و صادق هدایت خوش کرده ایم، و یک عده نادان تهی مغز در فرهنگستان به این امیدند که ”جداسازی و نیمفاصله“ باعث ”زایش“ در زبان بشود.

📝

پَشَنگ۳: نام دیگر شیده، پسر افراسیاب، در افزوده ها
در افزوده ها یا بعضی جاها که در سخن فردوسی دست برده اند، چند بار شیده، پسر افراسیاب، پشنگ خوانده شده است. پیش از جنگی که شیده به دست کیخسرو کشته شد:

به روز چهارم، چو شد کار، تنگ / به پیش پدر شد دلاور پشنگ

دستنویسها به گونه های مختلف نوشته اند، از جمله سنگ، بشنگ، و بی نقطه. پیداست که بدخوانی پچین برداران آمیختگی پدید آورده است. بنابراین، جنیدی آن را به این صورت تصحیح انتقادی کرده است: ”بشد شیده، نزدیکِ پورِ پشنگ“. از اینجا به بعد است که چند بار دیگر، شیده را با نام پشنگ خوانده اند، برای نمونه در پیام افراسیاب برای کیخسرو:

برادر بود جهن و جنگی پشنگ / که در جنگ، دریا کند کوه سنگ

جهن پسر افراسیاب است اما اکنون برادر او شده است؛ پشنگ پدر افراسیاب، پسر زادشَم و نوهٔ تور بوده و در این زمان مرده است؛ و شیده پشنگ خوانده شده است.

کتایون۱ /katāˈyūn/: نام یکی از برادران فریدون در افزوده ها
در افزوده های هنگام ضحاک، فریدون را دارای دو برادر دانسته اند به نامهای «کیانوش» («کتایون» در بعضی دستنویسها) و «پرمایه» («برمایه» در بعضی دستنویسها). در آن افزوده ها آمده است که وقتی فریدون در خواب بود، دو برادر سنگ بزرگی را از بالای کوه غلتاندند تا او را بکشند، اما او از صدای سنگ بیدار شد و با نیروی جادویی که قبلاً ’گروهی از یزدان پرستان‘ به او آموخته بودند سنگ را نگاه داشت.

فریدون به خورشید بر برد سر / کمر تنگ بسته به کین پدر ...
کیانوش و پرمایه بر دست شاه / چو کهتر برادر وَرا نیکخواه

کتایون۲: نام همسر گشتاسپ در افزوده ها
در افزوده های شاهنامه او را همسر گشتاسپ معرفی کرده اند. این نام در جای دیگری از شاهنامه نیامده است. در سرودهٔ فردوسی، هنگامی که مادر اسفندیار میشنود که اسفندیار به فرمان گشتاسپ آهنگ رفتن به سیستان و در بند کردن رستم را دارد این رجها آمده است:

کتایون چو بشنید شد پر ز خشم / به پیش پسر شد پر از آب، چشم
چنین گفت با فرّخ اسفندیار / که: ”ای از کیان جهان یادگار ...

داستان ازدواج گشتاسپ و کتایون را جنیدی و خالقی مطلق افزوده شده به شاهنامه دانسته اند. دقیقی، از مادر پشوتن و اسفندیار با نام «ناهید» یاد میکند، اما در سرودهٔ فردوسی جز در افزوده ها نامی از او نمی آید. بنابراین میتوان چنین اندیشید که نسخه برداران با نگرش به آن داستان افزوده، در اینجا «ناهید» را به ’کتایون‘ گردانده اند. جنیدی این رج را افزوده نمیداند، اما میگوید که لت نخست را میتوان به دو صورت خواند:

”چو ناهید بشنید، شد پر ز خشم“ یا ”چو مادرش بشنید، شد پر ز خشم“.

🎓

🎓 چند مدخل از فرهنگ واژه های شاهنامه

ببر، ببر بیان، پلنگینه، پشنگ، کتایون

ویرایش شاهنامهٔ فردوسی بر دست استاد جنیدی مانند ندارد. بنده در فرهنگ واژه های شاهنامه که در دست تهیه دارم، هرجا که مناسبت داشته، به ویرایش شاهنامه هم اشاره کرده ام. بنده فرهنگ خود را نیز منحصربفرد و برتر از فرهنگهای شاهنامه میدانم که دیگران نوشته اند. به رسم استاد جنیدی، ابیات افزوده را ایتالیک میکنم.

بَبر /babr/: گونه ای جانور درنده از گربه سانان
پاسخ رستم هنگامی که اکوان دیو پرسید که او را به کوه بیندازد یا به دریا:

به کوهم بینداز تا ببر و شِیر / ببینند چنگال مرد دلِیر

گاه نیز برای ”ببرِ بیان“، پوشش ویژهٔ رستم، به کار رفته است. نگ. ببر بیان.

ببر بیان /ˌbabr-i-baˈyān/: پوشش رزم رستم که بر روی زره میپوشید
جنیدی میگوید که ماهیت ببر بیان بر او روشن نیست. حدسهای برخی نویسندگان رضایتم را جلب نکرده است. گاه به تنهایی ”بَبر“ گفته شده و گاه ”چرم پلنگ“ و ”پلنگینه“ خوانده شده است. هرچه که بوده، رستم آن را بر روی زره میپوشیده است، زیرا در سخن پیران به کاموس کُشانی دربارهٔ رستم چنین می آید:

یکی جامه دارد ز چرم پلنگ / بپوشد زِبَر، اندرآید به جنگ
همی نام ببر بیان خواندش / ز خُفتان و جوشن فزون داندش

”جامه ای از چرم پلنگ دارد که رو میپوشد (بر روی پوششهای دیگر).“ زِبَر: رو، بالا.
در روز نبرد رستم با اسفندیار:

چو شد روز، رستم بپوشید گبر / نگهبان تن کرد، بر گبر، ببر

در اینجا تنها ”بَبر“ خوانده شده است.
(* گبر: جزئی از زره بوده است که به کلاهخود بسته میشد و روی شانه ها را میگرفت. گاه برای همهٔ زره به کار رفته است. بیت بالا نشان میدهد که رستم ببر بیان را روی زره میپوشیده است.)

رستم در روز پیش از نبرد با اسفندیار به زَواره چنین میگوید:

بدو گفت: ”رو، تیغ هندی بیار / یکی جوشن و مغفر کارزار
کمان آر و برگستوان آر و ببر / کمند آر و گرز گران آر و گبر“
ــــــــــــــــــــــــــــــ

📝 گاه در افزوده ها، ’ببر بیان‘ به گونهٔ نادرست به کار رفته است، از جمله هنگامی که افراسیاب نخستین رزمش با رستم را پیش پشنگ وصف میکند:

تو گفتی که از آهنش کرده اند / ز سنگ و ز رویش برآورده اند
چه روباه پیشش چه ببر بیان / چه درّنده شیر و چه پیل ژیان

در شاهنامه بَبر به تنهایی بجای ”ببر بیان“ آمده است، اما ”ببر“، جانور گربه سان درنده، را نمیتوان ’ببر بیان‘ نامید.

پلنگینه /palangīˈna/: پوششی که از پوست پلنگ ساخته شده باشد
در شاهنامه دو بار و برای پوشش رستم به کار رفته است، و چند بار هم ”چرم پلنگ“ خوانده شده است. هنگامی که رستم گوشهای دشتوان (دشتبان) را میکَند و او شکایت به نزد «اولاد» میبرد، در خوان پنجم:

بدو گفت: ”مردی، چو دیوی سیاه / پلنگینه جوشن، اُ ز آهن کلاه
مردی که جوشنش (زرهش) از چرم پلنگ بود.

دیگر، سخن افراسیاب به پولادوند:

بگفت آن که: ”رنج من از یک تن است / که او را پلنگینه پیراهن است
ــــــــــــــــــــــــــــــ

📝 پلنگینه و چرم پلنگ، در رجهای افزوده جز برای رستم نیز به کار رفته است. در نبرد سیامک با اهریمن یا دیو سیاه:

یکایک بیامد خجسته سروش / بسان پریی پلنگینه پوش ...
بپوشید تن را به چرم پلنگ / که جوشن نبود آنگه آیین جنگ
پذیره شدش دیو را جنگجوی / سپه را چو روی اندر آورد روی،
سیامک بیامد برهنه تنا / بیاویخت با پور آهرمنا

سیامک نخست چرم پلنگ به تن دارد و در هنگام جنگ آن را بیرون می آورد! رج افزوده چنین مینماید که سیامک پوشش خود را از سروش آموخت، اما سخن نادرست است، زیرا در هنگام سیامک بشر هنوز دارای پوشش نشده است. برهنه نمودن سیامک افزودهٔ کسی است که از نوشته های پهلوی آگاهی داشته است. برای دلایل افزوده بودن این رجها، نگ. شاهنامه، دفتر نخست، رویهٔ ۳۹، پانویس رجهای ۲۴۰ تا ۲۵۱.

پَشَنگ۱ /paˈšang/: شاه توران، پسر زادشَم، پدر افراسیاب و اغریرث
پس از مرگ منوچهر شاه و پادشاه شدن نوذر:

چو بشنید سالار توران، پشنگ، / چنان ساخت، کآید به ایران، به جنگ

هنگامی که پشنگ، سالار توران (تورانیان)، شنید (که منوچهر شاه مرده است)، آماده شد تا برای جنگ به ایران بیاید.

پَشَنگ۲: نام پدر منوچهر در افزوده ها
پس از کشته شدن ایرج، در افزوده ها آمده که ماه آفرید، از کنیزکان شبستان ایرج، دختری آورد و او را به پشنگ شوهر دادند و منوچهر از آنها زاده شد. این درست نیست و منوچهر فرزند ایرج و ماه آفرید بوده است.

چو پرورد و آمدش هنگام شوی / چو پروین شدش روی و چون مُشک موی
نیا نامزد کرد شویش پشنگ / بدو داد و چندی برآمد درنگ

🎓 نگرش تاریخی و غیرتاریخی در بررسی زبان فارسی

برای شناختن ساختار زبان فارسی و دانستن معنای درست و دقیق واژه ها، ناگزیر از دانستن زبانهای ایران باستان و پهلوی و شناخت دگرگونیهای تاریخی زبان هستیم. زبانی که پس از اسلام در آثار منظوم و منثور به کار رفته و ”فارسی دری“ نامیده شده است، بسیاری از ویژگیهای زبانهای ایرانی باستان و پهلوی را حفظ کرده است. بیشتر محققان، ویژگیهای زبان فارسی دری را بدون توجه به تحولات تاریخی زبان و مسائل دستور تاریخی بررسی کرده اند، در حالی که جز با آگاهی از زبانهای باستان و صورتهای قدیمی واژه ها و نحو دوران پیشین نمیتوان از بسیاری از دشواریهای آثار ادبی فارسی دری پرده برداشت، و بسا که ندانستن رموزی از این دست، ما را به نتیجه گیری نادرست بکشاند.
(* کتایون مزداپور، پیشگفتار بر دستورنامهٔ پهلوی، هنریک ساموئل نیبرگ)

آنچه سبب گمراهی میشود غلبهٔ دیدگاه ”غیرتاریخی“ یا ”همزمانی“ است. تحلیل ”همزمانی“ یا ”توصیفی“ (synchronic analysis) (یا غیرتاریخی) یعنی مطالعهٔ یک پدیده در یک دورهٔ معین بدون در نظر گرفتن تاریخ آن، و تحلیل ”درزمانی“ یا ”تاریخی“ (diachronic analysis) عبارت است از مطالعهٔ تغییرات یک پدیده، به ویژه زبان، در گذر زمان. این دو اصطلاح را نخستین بار فردیناند دو سوسور ابداع کرد و دو محور زمانی برای تحلیل زبان تعریف نمود. از نظر منطقی، میشود این دو محور را طوری تعمیم داد که در حقیقت شامل تمام اَشکال فعالیت انسان بشوند. در زمان سوسور، نگاه زبانشناسی به مسألهٔ تعدّد زبانها به گونه ای بود که ردّ هر یک از زبانها را تا چند منبع مشترک دنبال میکرد (درست به همان طرزی که زیست شناسان تکاملی به مسألهٔ تعدد گونه ها نگاه میکردند). سوسور این طرز نگاه را نگاهی با توجه به گذر زمان میشمرد زیرا به دنبال تولید تفاوت در طول زمان میگردد، اما از دید او، وجود خود پدیدهٔ زبان و طرز عملکرد آن را (که برای او مهمترین و جالبترین مسأله بود) توضیح نمیداد. بنابراین، اصرار داشت که باید از زبان در یک زمان معیّن عکس گرفت و یک قاب ثابت از آن تهیه کرد. او این دیدگاه را همزمان یا ساکن (بدون توجه به گذر زمان) مینامید. سوسور می اندیشید که با متوقف کردن زمان، و حتی صرف نظر کردن از آثار آن، آنچه را که بی انتها و سراسری است آسانتر میشود دید.
(* ترجمه از دیکشنری زبان انگلیسی آکسفورد)

🎓

📔 مدخلی از فرهنگ واژه های شاهنامه – پرهیز

پرهیز۱ /parˈhēz/: خودداری، دوری جُستن از چیزی؛ خویشتنداری. pahrēč در پهلوی
اسم. مادهٔ مضارع پرهیختن parhēxˈtan نیز میباشد. نگ. پرهیختن. دهخدا آن را به معنی ”پارسایی و تقوا“ نیز دانسته است، شاید از سنجش با پرهیزگار، اما به گمان بنده در شاهنامه با این معنی به کار نرفته است. نگ. پرهیز۲.
هنگامی که رستم برای رهانیدن کاووس به هاماوران میرود:

جهان پهلوان رخش را تِیز کرد ز خونِ فرومایه، پرهِیز کرد
یکی تاخت، اندر پَی شاه شام بینداخت از باد، خمّیده خام
از سربازان ساده و گمنام گذشت (از کشتنشان پرهیز کرد) و مستقیم به سوی شاه دشمن رفت.
(* خام: پوست کنده شده که از آن چرم بسازند؛ معنای مجازی ”چرم“؛ در اینجا بمعنای ”کمند، کمند چرمین“)

پاسخ پیران هنگامی که به افراسیاب پیشنهاد میکند دخترش را به همسری سیاوش درآورد و افراسیاب نگران میشود:

اُ گر ز این نشان، راز دارد سپهر نیفزایدش هم به اندیشه، مهر
بخواهد بُدن، بیگمان، بودنی نکاهد به پرهیز، افزودنی
بودن: شدن. بودنی: تقدیر، آنچه که باید بشود. ”اگر سپهر رازی اینگونه داشته باشد، با اندیشه (بیم، نگرانی) مهرش افزون نمیشود، و تقدیر بیگمان میشود (روی خواهد داد) و آن چیز که بخواهد افزوده شود، با پرهیز کردن (دوری جُستن، فرار و احتیاط) کم نمیشود.

سخن کیخسرو به کاووس، در پیمان بستن با کاووس برای جنگ با افراسیاب:

تو دانی که سالار توران سپاه نه پرهیز داند نه ترس از گناه
به ویران و آباد، نفرین اوست دل بیگناهان پر از کین اوست
میدانی که سالار توران سپاه، خودداری نمیشناسد (ملاحظه و باکی ندارد، به هر کاری دست میزند).

سخن گُستهم دربارهٔ خسروپرویز هنگامی که یلان سینه و ایزدگشسپ را دید:

ازو، هر که داندش، پرهِیز، به! گلوی وَرا دشنهٔ تِیز، به!
”هر کس که او را بشناسد بهتر است از او دوری بجوید.“ parhēz و tēz پساوا دارند.

پرهیز۲: رای، تدبیر، درایت؛ حزم و احتیاط
گزیدن کسری هرمزد را به جانشینی خود:

پسر بُد مر او را، گرانمایه، شَش همه راد و بینادل و شاه فَش
به مردیّ و فرهنگ و پرهیز و رای جوانان بادانش و دلگشای

پرهیز را در این بیت، بنا بر نظر دهخدا میشود ”پارسایی“ معنی کرد، اما به نظر بنده ”تدبیر و رای“ برایش مناسبتر است، از آن رو که از مردی و فرهنگ و رای (عقل و تدبیر) سخن رفته است و ’پارسایی‘ با اینها تناسبی ندارد. همچنین به گمان من pahrēč در جملهٔ زیر از متن پهلوی یادگار زریران معنای ”رای و تدبیر و حزم و احتیاط“ میدهد:

pas vištāspšā gōwēt ku tō mā šaw čē tō apurnāyīh u razmān pahrēč nē dānīh.
”پس گشتاسپ شاه گوید که تو مَرو، چون تو بُرنائی (کودکی) و پرهیز رزم ندانی.“

در جنگ، ’پارسایی‘ سودی ندارد، و ”تدبیر“ مناسبتر است.
متن پهلوی یادگار زریران. نقل از نامهٔ پهلوانی، رویهٔ ۱۱۱.

جنیدی آن را ”پرهیز“ و یحیی ماهیار نوابی ”دفاع“ معنی کرده اند.

یک بار دیگر یاداوری میکنم که، همانطور که در یکی از مقالات قبل گفتم، برای معنای واژه ها نمیشود یک مرز دقیق و مشخص تعیین کرد. نباید به ویژه بر اساس درکی که از فارسی نو داریم، معنای اول واژه ها گمراهمان کند.

📔

📚 مدخلی از فرهنگ واژه های شاهنامه – خواستار

خواستار۱ /xāsˈtār/: خواست، خواهش. xvāstār, xvāstārīh در پهلوی
اسم مصدر. خواست (مادهٔ ماضی خواستن) + ار (پسوند). در پیشگفتار، دربارهٔ نگرش همزمانی یا غیرتاریخی (synchronic) و نگرش درزمانی یا تاریخی (diachronic) توضیح دادیم. نگرش غیرتاریخی به ما چنین مینماید که خواستار، از مادهٔ ماضی خواست و پسوند ـ ار ساخته شده است و این پسوند صفت میسازد. اما نگرش غیرتاریخی گمراه کننده است. در پهلوی، پسوند -ār صفت فاعلی میساخته است (اصل این پسوند در فارسی باستان -tar است). در پهلوی پسوند -īh از صفت، اسم میساخته یا از اسم، اسم دیگری میساخته است، همچون āsān ”آسان“ و āsānīh ”آسانی“، pātaxšā ”پادشا(ه)“ و pātaxšāyīh ”پادشاهی“. پسوند -īh پهلوی، در فارسی به پسوند ـ ی /ī/ تبدیل شد. حرف ی در برخی کلمات فارسی ماند، مانند آسانی، و در برخی دیگر افتاد اما واژه، معنای پهلوی خود را نگه داشت. بنابراین، از xvāstār ”خواهنده“، xvāstārīh ساخته شد به معنای ”خواستن“ (اسم)، برابر با خواستاری در فارسی، و سپس ی را از دست داد و به خواستار تبدیل شد، امّا مفهوم اسمی خود را حفظ کرد. به این ترتیب، بعضی واژه های فارسی که پسوند -ār پهلوی را دارند، فقط بصورت صفت فاعلی به فارسی رسیدند، همچون فریفتار ”فریبنده“ برابر با frēftār در پهلوی، و پرستار برابر با parastār در پهلوی، و برخی فقط بصورت اسم مصدر، همچون کَردار، و برخی دیگر به هردو گونهٔ اسم مصدر و صفت فاعلی، همچون خواستار.
(* از این مقاله بهره برده ام: ”دو یادداشت لغوی“، احمدرضا قائم مقامی، فرهنگ نویسی، شمارهٔ ۷، ۱۳۹۲ )

”خواستار کردن“ و ”خواستار شدن“ هردو در شاهنامه به کار رفته است. همچنین نگ. خواستار۳، کَردار.
هنگامی که سام خود برای آوردن زال به پای آشیانهٔ سیمرغ رفت:

بیامد دمان سوی آن کوهسار که افکنده را خود کند خواستار
به سرعت به سوی آن کوهسار آمد (رفت) تا خودش آن را که در آنجا افکنده بود، بخواهد (بجوید).

در آخرین سخنان سهراب به رستم:

ازان نامداران و گردنکشان کسی هم بَرَد، سوی رستم، نشان
که سهراب کشته است و افکنده خوار همی خواست کردن، تو را خواستار!
به رستم خواهند گفت که سهراب میخواست که تو را خواستار کند (همواره جویای تو بود و دلش تو را میخواست).

خواستار۲: پرسش (اسم مصدر)

یکایک سخن کرد ازو خواستار که: ”با تو چرا؟ شد دژم، روزگار!
چه؟ پرسی ز گُردان و شاه و سپاه! چه؟ داری همی راه ایران نگاه!“
پرسش کرد که چرا روزگار بر او نامهربان شده و چرا سراغ شاه و پهلوانان ایران را میگیرد و چشم به ایران دارد.

سخن کسری به قباد، پیش از مناظرهٔ موبدان با مزدک:

چو بشنید کسری، به نزد قباد بیامد، ز مزدک، سخن کرد یاد
که: ”اکنون فراز آمد آن روزگار که دین بهی را کنم خواستار
گر ایدون که او را بود راستی شود دین زرتشت بر کاستی،
پذیرم من آن پاک دین وَرا به جان برگزینم گزین وَرا
اکنون هنگام آن رسیده است که دربارهٔ دین بهی (زرتشتی) پرسش کنم. اگر او راست بگوید دین او را برمیگزینم.

خواستار۳: خواهنده، خواهشگر، جویا، پرسنده (صفت)
پیوند قباد با دختر دهقان:

بدو داد و گفت: ”این نگین را بدار بَوَد روز، کاین را بَوَد خواستار“
”روزی میرسد که این نگین را، خواستار (خواهان) خواهد بود.“ (کسی خواستار یا خواهان آن خواهد بود)

سخن خسرو هنگامی که بهرام به او رسید:

چنین گفت خسرو که: ”بد روزگار! که دشمن، بدینگونه شد خواستار

📚

🔖 یک یادداشت کوچک: نیم فاصله

امروز عوام الناس در فضای مجازی و رسانه های گروهی و جاهای دیگر، دل خوش کرده اند که چیز مهمی آموخته اند یا به الفبای فارسی خدمتی میکنند، و هرجا که میرسند واژه های غیربسیط را با نیم فاصله مینویسند، همچون بیداد که ’بی‌داد‘ مینویسند. این کارها از نادانی است، و به فهم خوانندگان نیز آسیب وارد میکند.

چو آگاه شد باربد، زان که شاه بپرداخت بی داد و بی کام، گاه،
بسازید «ره» را بر آوازِ رود به بربت همی، «مویه» زد با سرود

”هنگامی که باربد آگاه شد که شاه، بدون داد (از روی بیداد، بر نادرست) و بی خواست خود، گاه (تخت) را تهی کرد (از پادشاهی کنار رفت)، رود را در ”راه“ (دستگاه) ساخت (کوک کرد)، و با نوای بربت، در گوشهٔ «مویه» سرود خواند.“

در اینجا قطعاً باید بی داد را بگونهٔ جدا از هم نوشت، اما آن گروه نادان، این را هم با نیم فاصله مینویسند. به این ترتیب، نه خود میفهمند چه نوشته اند و نه خواننده منظور را به درستی درک میکند. البته این فقط یک مثال بود و در هنگام مطالعه این موضوع را به یادم انداخت. نمونه های دیگرش: شنا‌س‌نامه، غافل‌گیر، هم‌سایه، و مانند اینها.
متأسفانه رسم شده است تمام دیوانهای اشعار فارسی قدیم را با سلیقه های جدید رسم الخط چاپ میکنند که از دید بنده همه غلط است. آدم از خواندن دو صفحه شعر پشیمان میشود و حالت تهوع میگیرد. افراد ناسودمند، بجای این که سواد فارسیشان را بالا ببرند، چسبیده اند به این مهملات ناسودمند. نمیدانم کی خواهند آموخت که دست از این نادانیها بردارند.
همچنین در این زمینه بنگرید به مقالهٔ زیر از کانال آقای دکتر قائم مقامی:

https://t.center/YaddashtQaemmaqami/346

* گاه: تخت، تخت شاهی.
چون باربد همیشه در خوشی و رامش همراه شاه بوده و شاه را دوست میداشته، برکناری او از تخت را از روی داد نمیداند (بیداد میشمارد). خسرو بیدادگری را از حد گذراند تا این که موجب شکست و سرنگونیش گردید.
شایان یاداوری است که آن کس که این کار را کرد، یکی از سپهسالاران ساسانی بود به نام گُراز، که شورش به راه انداخت. شورشیان، پانزده پسر خسروپرویز را در خانه هایشان کشتند و یکی را به نام شیرویه که با نام قباد نیز در شاهنامه آمده است بر جای او نشاندند. پس از چندی گراز، شیروی را نیز با زهر کشت و سپاهیان را شوراند و خود بر تخت شاهی ساسانی نشست و تبهکاری بسیار کرد تا این که با تیر «هرمزد شهران گراز» در پیش چشم سپاهیان کشته شد.

🔖

چنین داد پاسخ ستاره شمر که: ”بر چرخ گردان نیابی گذر
بباشد همه بودنی بیگمان نجُستَه است ازو، مردِ دانا، زمان“
بودنی: تقدیر. ”تقدیر هرچه که باشد، میشود (اتفاق می افتد). مرد دانا از او (چرخ گردان) زمان نمیجوید (زمان تقدیر را جستجو نمیکند، یا از چرخ - روزگار - زمان نمیخواهد).

سخن بزرگان ایران به سام پس از مرگ منوچهر:

چه؟ باشد، اگر، سام یل، پهلوان نشیند بر این تخت، روشنروان
جهان گردد آباد با داد اوی مر او راست ایران و بنیاد اوی
چه میشود اگر سام پهلوان با روان روشن بر تخت شاهی بنشیند؟

در اندرز کردن اسفندیار پیش رستم:

چنین گفت جاماسپ، گم بوده نام - که هرگز به گیتی مبیناد کام -
که: ’بهمن ز من یادگاری بود سرافرازتر شهریاری بود‘
”جاماسپ - که (دعا میکنم) نامش گم شود و هرگز در گیتی کام نبیند - چنین گفته است که بهمن یادگاری از من میشود (خواهد شد) و شهریاری سرافراز میشود (خواهد شد).“ گم شدن: به گور رفتن، کنایه از نابود شدن. نگ. گُم.

هنگامی که گُراز، نامبردار به ”فرایین“، شورش کرد و بر تخت شاهی نشست، پس از آن که شیرین خود را کشت و شیروی را نیز با زهر کشتند:

پس آگاهی آمد به نزدِ گراز، - که زو، بود خسرَو، به گُرم و گداز -
بیاورد زان بوم چندان سپاه که بر مور و بر پشّه بربست راه

گُرم: اندوه سخت، ناخشنودی؛ گُداز: گداختگی و سوختگی (از اندوه سخت). لت دوم در وصف حال گراز است: ”به گراز - که خسرو از او سخت آزرده شده بود - آگاهی آمد.“ به استفادهٔ هوشمندانه از خط تیره توجه کنید. نباید چنین معنی کرد که ’به گراز آگاهی آمد که خسرو از او ناخشنود است‘، زیرا خسرو اکنون مرده است. همچنین، در همان لت به نظر من، بود را باید ”شده بود“ معنی کنیم، زیرا اگر معنی کنیم ’خسرو از او آزرده بود‘، مانند این است که خسرو هنوز زنده است.

بر آن بودن: گونهٔ دیگری است از ”بر آن شدن“ بمعنی آهنگ (قصد) کاری را کردن، تصمیم گرفتن. نگ. آن
پسر بزرگتر اردوان، از خواهرش که به اردشیر بابکان نزدیک بوده است میخواهد تا او را با زهر بکشد:

وَرا جان و دل، بر برادر بسوخت به کردار آتش رُخش برفروخت
ز اندوه بستَد، گرانمایه، زهر بدان بُد که بردارد از کام، بهر
بدان بُد که بردارد از کام، بهر: بر آن بود (بر آن شد، تصمیم گرفت) تا به آرزویش برسد.
*
 در رزم اردشیر بابکان با کُردان شاه، رج زیر کمابیش به همین آمده است:

چو شب نیم بگذشت و تاریک شد جهاندار با کُرد نزدیک شد
برخی نمونه ها ”شب نیمه، شب تیره، ...“ آورده اند، و در همهٔ نمونه ها سخن ناهموار است. جنیدی مینویسد: ”شاید که سخن چنین بوده باشد ”چو نیمی ز شب رفت و تاریک بود“، زیرا که بود در زبان پهلوی و کارنامهٔ اردشیر بابکان بسا بجای ”شد“ به کار رفته است، و چون چنین باشد، پساوای سخن در هر دو لت با بود پایان میپذیرد.“ پس آن رج را به گونهٔ زیر تصحیح کرده است:

چو نیمی ز شب رفت و تاریک بود جهاندار با کُرد، نزدیک بود

📚

📚 مدخلی از فرهنگ واژه های شاهنامه

فعل بودن چند معنی دارد. در پایین فقط یکی را بررسی میکنیم. خواندن فایل پی دی اف را بیشتر پیشنهاد میکنم.

بودن۲: شدن، گردیدن (پذیرفتن حالتی)
بودن در فارسی کهن با معنی ”شدن“ نیز به کار میرفته است. ابوالقاسم عبدالکریم بن محمد رافعی قزوینی (متوفی در ۶۲۳) در کتاب التدوین فی اخبار قزوین نقل میکند که وقتی براء بن عازب (که عثمان او را به ولایت رَی گمارده بود، اندکی پس از سال ۲۴ هجری) برای فتح قزوین عازم این شهر شد و از مردم خواست که یا مسلمان شوند یا جزیه بپردازند، قزوینیان گفتند: ”نه مسلمان بَبیم و نه کزیت دهیم“ (نه مسلمان میشویم و نه جزیه میدهیم“.
اکنون نیز در برخی زبانهای محلّی، مادهٔ مضارع بودن به معنی ”شدن“ دیده میشود، برای نمونه در زبان مازندرانی: چی بَبَیتیَه؟ ˈčī babaytiya? ”چی شده؟“. میشود دید که بَب مادهٔ مضارع و گونهٔ دیگری از بَو است، و پسوند ـ یت بجای پسوند ـ ست مادهٔ ماضی جعلی ساخته است. فارسی روان این عبارت میشود: ”چه ببوده است؟“ (چه شده است). در تالقان، فعل گرِستَن garisˈtan را بجای ”شدن“ به کار میبرند: چی گَرِست؟ ˈčī garist ”چه گردید؟ چی شد؟“؛ چی گرستیه؟ ˈčī garisˌtiya ”چه گردیده؟ چه شده است؟“ میشود دید که گَرِست گونهٔ دیگری از گردید است، و به نظر میرسد که پسوند ـ ست مادهٔ ماضی جعلی ساخته است؛ در این صورت، گَر gar مادهٔ مضارع فرض شده یا مخفف گَرد gard است.
در سرودهٔ دقیقی هم این بیت آمده است:

از ایرانیان کشته بُد سی هزار ازان، هفتسد سرکش و نامدار
سی هزار تن از ایرانیان کشته شدند.

بودن با این معنی در ساخت صفت نیز شرکت کرده است، همچون گُم بوده، آن کس که به گور رفته است، مُرده (نگ. گُم).
هنگامی که زال سپیدموی به دنیا آمد:

چو فرزند را دید، مویش سپید ببود از جهان، سربسر، ناامید
پاک از جهان ناامید شد.

نگه کن که تا چون؟ بَوَد باورم چو کردارهای تو یاد آورم!
هنگامی که کردارهای تو به یادم می آید، چگونه سخنانت ”باورم بشود“؟

هنگامی که بُرزوی پزشک دانست که آنچه که در کتابهای هندیان خوانده، دروغ است:

ز کار نبشته ببُد تنگدل که: ”آن مرد بی دانش و سنگدل،
چرا؟ خیره، بر باد، چیزی نبشت که بُد بار آن، رنج و گفتارِ زشت“
از آن نوشته (کتاب هندیان) تنگدل شد، و با خود اندیشید: چرا آن مرد چیزی نوشته که هم اسباب رنجم شد و هم مردمان از این پس از من به زشتی (با سخنان زشت) یاد خواهند کرد.

هنگامی که پیران به افراسیاب پیشنهاد میکند تا دخترش را به همسری سیاوش درآورد و افراسیاب نگران میشود:

اُ گر ز این نشان، راز دارد سپهر نیفزایدش هم به اندیشه، مهر
بخواهد بُدن، بیگمان، بودنی نکاهد به پرهیز، افزودنی
اگر سپهر را رازی (رازی بَد) در این باشد، بهرحال با اندیشیدن (بیم داشتن) مهرش افزون نمیشود. بودنی (تقدیر) بی گمان ”خواهد شد“. آن چیز که بخواهد زیاد بشود، با پرهیز کردن (دوری جُستن و خودداری) کم نمیشود.

در داستان وَیران کردن و آباد کردن روزبه، دِه را، با یک سخن:

همه ده به ویرانی آورد روی درختان ببُد خشگ و، بی آب، جوی
درختان خشک بشدند.

پس از راه یافتن باربَد به دربار خسروپرویز:

ببُد باربد، شاه رامشگران یکی نامداری شد از مهتران
باربد سرور رامشگران شد.

سخن خسروپرویز در پاسخ بهرام در کنار رود نهروان:

بدو گفت خسرو که: ”هرگز مباد که باشد به درد پدر، بنده، شاد
نوشته چنین بود و، بود آنچه بود سخن بر سخن، چند؟ باید فزود!
در لت نخست از رج دوم، بود اول همان معنای معمول ”بودن“ است، و بود دوم و سوم به معنای ”شد“ هستند: ”شد آنچه که شد“. نوشته یعنی ”سرنوشت“ و بودنی یعنی ”تقدیر“: ”آنچه که مقدر بود، شد (روی داد)“.

در داستان کشتن قلون، بهرام پورگشسپ (چوبینه) را، به نیرنگ خُرّاد بُرزین:

قلون بستَد آن مُهر و، تازان چو غَرو بیامد ز شهرِ کُشان، تا به مرو
همی بود، تا روز بهرام بود که بهرام را آن، نه پدرام بود
”قلون، با مُهر خاقان که با نیرنگ به دست آورده بودند برای کشتن بهرام رفت و آنقدر ماند تا روز بهرام شد. آن روز برای بهرام پدرام نبود (خجسته نبود، از دید او شوم بود.)“ بهرام پورگشسپ، روز ”بهرام“ یا بیستم هر ماه را بدشگون میدانست و از خانه بیرون نمیرفت و هیچ کس را به نزدیک خود نمیخواند. در همان روز به دست قلونِ تُرک کشته شد. بود پررنگ با معنای ”شد“ آمده است، و دو بود زیرخطدار با همان معنای معمول هستند.

موبد به خسروپرویز گفت که فرزندش شیروی کم هوش و بازیگوش است :

ز فرزند، رنگ رخش زرد شد ز کار زمانه، پر از درد شد
ز گفتارِ مردِ ستاره شمَر دلش بود پر درد و، پیچان جگر
”از گفتار ستاره شمَر، دلش پر از درد شد و پیچان جگر شد.“ پیچان: رنجیده، آزرده.

سخن جاماسپ به گشتاسپ پس از این که اختر (طالع) اسفندیار را میبیند:

مدخلی از فرهنگ واژه های شاهنامه

بودن

فعل بودن چند معنی دارد. در پایین فقط یکی را بررسی میکنیم. خواندن فایل پی دی اف را پیشنهاد میکنم، زیرا زیرنویس دارد، و متن از نظر قواعد نشانه گذاری آرایش بهتری دارد، همچون رعایت حروف ایتالیک و پررنگ و مانند آن.

اگر بر درخت برومند جای نیابم که از بر شدن نیست پای
توانم مگر سایه ای ساختن به نزدیک آن سروِ سایه فِکن

مدخل کردن ’درخت برومند‘ خودش کاری غیراصولی است. بعلاوه، بنا بر تعبیر ایشان، معنی آن ابیات میشود ’اگر نتوانم به جایگاه بلندی دست بیابم ...‘
بیگمان فردوسی خود میدانسته و در شاهنامه هم گفته که به کاری عظیم دست یاخته است. پس به نظر بنده آن نظر درست نیست و معنایی که استاد جنیدی گفته اند درستتر است:

”اگر پایِ بر شدن بر درخت میوه دار را ندارم، میتوانم در زیر سایهٔ سرو پایه ای برای خویش بسازم؛ کنایه از این که: اگر نمیتوانم به ایران باستان بروم، در زیر سایهٔ شاهنامه زندگی میکنم.“

استاد جنیدی مصرع دوم را اینگونه تصحیح انتقادی کرده اند:

اگر بر درخت برومند جای نیابم، کَه اش از بر شدن نیست پای ...

🎓

🎓 از ویژگیهای سخن فردوسی؛ بیان واژه ها به گونه ای دیگر (۳)

قبلاً هم در این زمینه مقالاتی نوشته ایم. بنگرید به این نشانیها:

https://t.center/shahnamehshenasi/2084

https://t.center/shahnamehshenasi/2372

📝 پاداش: مزد، دستمزد؛ پاداَفرَه، سَزای کارِ کسان، خواه خوب یا بد. pātdāšn در پهلوی

پس از این که هرمزد ساسانی به موبدانْ موبد زهر میخوراند، او به فرستادهٔ شاه چنین میگوید تا به گوش شاه برساند:

بدین داوری، نزد داور شویم به جایی که هر دو برابر شویم
ازین پس، تو ایمن مشو از بدی که پاداش، پیش آیدت، ایزدی

داور: خداوند.
در شاهنامه بودن بمعنی ”شدن“ و شدن بمعنی ”بودن“ به کار رفته است. بنابراین معنی ابیات بالا چنین است:

”برای داوری در این کار (ستمی که تو کرده ای) به نزد خدا میرویم، کسی که در نزد او برابر هستیم (’برابر بشویم‘ معنی ندارد). از این پس، از بدی که کرده ای خاطرجمع مباش (خیالت راحت مباشد)، زیرا پاداشی (سزایی، مکافاتی) ایزدی در پیش خواهی داشت (خدا کیفرت را خواهد داد.)“

سخن کاووس به سودابه پس از این که سیاوخش تندرست از آتش بیرون آمد:

که: ”بیشرمی و بد، بسی کرده ای فراوان دل من بیازَرده ای ...
نشاید که باشی تو اندر زمین جز آویختن، نیست پاداش این

”سَزای این کارت فقط دار زدن است.“

🔖 بدگمان گونهٔ دیگری از دشمن است، زیرا دشمن از دو بهر دُش بمعنی ”بَد“ و مَن (men در پهلوی) بمعنی ”اندیشه“ ساخته شده است. واژه های بدگمان و بدسگال و بداندیش هم بمعنی ”دشمن“ هستند.

سخن داراب پس از نشستن بر تخت شاهی:

که: ”گیتی نجستم به رنج و، به داد، مرا تاج، یزدان به سر بر نهاد ...
ندانیم جز داد، پاداش این که بر ما، پس از ما، کنند آفرین

”پادشاهی را با رنج (جنگ) به دست نیاوردم، و خدا تاج را از روی داد (به درستی، به نیکی) بر سر من نهاد. در برابر این دَهش یزدان، جز داد (دادگری به مردم) را سزاوار نمیبینم (برای سپاسگزاری از این دهش یزدانی، من هم باید به مردم دادگری کنم) تا پس از مرگم بر من آفرین گویند (از من به نیکی یاد کنند).“

برابر واژهٔ پاداش، سَزا است، ”آنچه که سزاوار کسی است“. پاداش بجای سَزا یا ”آنچه که سزاوار است“ به کار رفته است. نمیشود پاداش را بمعنی معمول آن گرفت، زیرا معلوم نیست پاداش دهنده و پاداش گیرنده چه کسانی هستند؛ نمیتوانیم چنین معنی کنیم که ’خدا پادشاهی را از روی داد به من داد، پس من هم به مردم پاداش میدهم‘، بلکه درست آن است که اینطور معنی کنیم ”اکنون جز دادگری سزاوار نمیبینم“ (سزاوار پادشاهی خویش)

سخن پیران به رستم هنگامی که رستم، کُشندگان سیاوخش را از او خواست:

فرنگیس را من خریدم به جان پدر، بر سر آورده بودش زمان
به خانه نهانش همی داشتم بر او، پشت، هرگز نبرگاشتم
به پاداش، جان خواهی از من همی؟ سر بدگمان خواهی از من همی!

”اکنون پاداشم (سَزای کارم) این است که جانم را بگیری، و سر دشمنان را از من میخواهی؟“
در اینجا میشود پاداش را به معنای معمول آن گرفت، زیرا پیران از نیکیهایش یاد میکند و خود را شایستهٔ پاداش میداند، اما میشود بمعنی ”سَزا و سَزوار“ نیز گرفت، مانند نمونهٔ قبلی: ”اکنون سزاوار آنم که جانم را بگیری؟“


📝 دار - درخت

آنجا که افراسیاب میخواهد بیژن را زنده بر دار بکشد:

کَنَنده همی کَند جای درخت پدید آمد از دور، پیران، ز بخت
به تورانیان گفت کـ : ”این دار چیست درِ شاه را، ازدرِ دار، کیست؟“

”داشتند جای دار بیژن را میکندند که از بخت خوش بیژن، پیران از دور پدیدار شد.“

در زبان پهلوی، دار dār به معنی ”درخت“ بوده است، و در برخی جاهای ایران، همچون تالقان و گیلان، هنوز به ”درخت“ میگویند دار. فردوسی بجای واژهٔ دار که دو معنی دارد، از واژهٔ درخت بهره برده است. مجاز عبارت است از وسعت یافتن معنای یک واژه، اما درخت در اینجا با معنای خودش آمده است.

سخن افراسیاب پس از شکست سنگین از ایرانیان و کشته شدن لهّاک و فرشیدورد و پیران:

قبا، جوشن و، اسپ، تخت من است کله، خود و، نیزه، درخت من است

”از این پس بجای قبا، جوشن (زره) میپوشم و بجای تخت، بر اسب مینشینم، و بجای آن که در گلستان و بوستان بنشینم، نیزه در دست خواهم داشت (همه گونه راحتی و شادی را وا می نهم و میجنگم تا انتقام آن کشتگان را بگیرم).“

آقای دکتر رواقی درخت را در این بیت تحریف شدهٔ درفش دانسته اند (فرهنگ شاهنامه)، امّا این نظر نادرست است، زیرا درفش و نیزه هردو در جنگ کاربرد دارند و نظر ایشان با کنایه ای که در این ابیات به کار رفته است همخوانی ندارد.

در فرهنگ شاهنامه، نوشتهٔ آقای دکتر رواقی، نظرات اشتباه (البته به گمان بنده؛ شاید من اشتباه کرده باشم) باز هم دیده ام، از جمله ”درخت برومند“ را در مدخل مستقلی آورده و معنایش را ”درخت میوه‌دار؛ کنایه از پایگاه و جایگاهی بلند ...“ دانسته، و این ابیات را به گواهی آن آورده است:

(تلخیص و بازنویسی از فایل صوتی سخنرانی در کانال تلگرامی به تاریخ ۲۸ سپتامبر ۲۰۲۲. همچنین نگ. مقالهٔ ”چشم خرد، چشم جان“ از خود ایشان.)
______________________
هنگامی که از ”شهود“ و پدیده های باطنی صحبت میکنیم، موضوع به عرفان مربوط میشود نه به فلسفه. از سخنان دکتر قائم مقامی چنین میفهمیم که ”خرد“ در دوران باستان به معنای قوهٔ ادراک باطنی نیز بوده است، اما در دورهٔ اسلامی معنای آن وارونه شده است. از نوشته های عرفای ایرانی پس از اسلام میفهمیم که ”عقل“ را برای درک جهان، قوه ای ناقص میشمارند و آن را مانع ادراکات باطنی میدانند. در برابر ”عقل“، از ”عشق“ سخن میگویند، و بر خلاف مفهوم کهن خرد (عقل)، در عرفان پس از اسلام عشق است که نماد ادراک باطنی و متعالی است که مقصود سالکان طریقت است. از مثنوی است:

عاشقی گر زین سر و گر زان سر است عاقبت ما را بدان سر رهبر است
چون قلم اندر نوشتن میشتافت چون به عشق آمد قلم بر خود شکافت
عقل در شرحش چو خر در گل بخفت شرح عشق و عاشقی هم عشق گفت

عین القضات همدانی در تمهیدات میگوید: ”سودای عشق از زیرکی جهان بهتر ارزد و دیوانگی عشق بر همهٔ عقلها افزون آید.“
درتمام عرفان ایرانی پس از اسلام، عقل و عشق دو نیرو در برابر همند و عقل از دریافت آنچه عشق ادراک میکند عاجز است. بنابراین، پس از اسلام، خرد یا عقل باز هم تغییر معنی داده است.

آنچه نبردَه است وَهم، عقل ندیدَه است و فهم از تو به جانم رسید قبله ازانی مرا
”با عقل نتوانستم جهان را درک کنم و تو مرا به فهم جهان رساندی.“ (راه فهم جهان با عقل - منطق - نبود و تو راهش را به من نشان دادی؛ از این رو درخور پرستش شدی).

بنده دربارهٔ عقل در عرفان ایرانی پس از اسلام تحقیق دیگری کرده ام و در مقالهٔ دیگری، مفهوم عقل و عشق و دلایل تقابل آن دو در عرفان را بررسی کرده ام. آن مقاله مفصّل است و درخور این فرهنگ نیست، اما خلاصه اش چنین است: عرفان عبارت است از ادراک ابعاد پنهان هستی که با حواس پنجگانه و دستگاه ادراک عادی انسان قابل دسترسی نیست. در عرفان، عقل استعاره است برای حواس پنجگانه و دستگاه ادراک عادی انسان؛ و عشق استعاره است برای مکاشفه و ادراکات باطنی و آنچه که از این طریق ادراک شود. از مثنوی مولوی است:

پنج حسی هست جز این پنج حس آن چو زر سرخ و این حسها چو مس
اندر آن بازار که اهل محشرند حس مس را چون حس زر کی خرند
حس ابدان قوت ظلمت میخورد حس جان از آفتابی میچرد
ای ببرده رخت حسها سوی غَیب دست چون موسی برون آور ز جَیب

شاعر به معجزهٔ موسی تلمیح کرده است و به این نحو آشکارا میگوید که با گذر از پنج حس عادی دارای معجزه میشوی.

🎓

واژهٔ خرد در اوستا xratū است. در سانکسریت نیز kratū آمده است و واژه نامه ها این معناها را برای آن قائل شده اند: قدرت، قدرتی که سبب پیروزی و برتری شود، قدرت حکومت کردن، قدرت اراده، انرژی، و قدرت فکری. kratūmant در سانسکریت و xratūmant در اوستا یعنی کسی که این قدرتها را دارد، و به خردمند در فارسی گردیده است. به نظر برخی، خرد حالتی نفسانی است که به واسطهٔ خشم و برانگیختگی ایجاد شده است. معنای خرد بر حسب این که در چه متنی به کار رود مختلف است. درقیاس با آن، منش در فارسی و mēnišn در پهلوی به معنی ”اندیشه“ هستند از ریشهٔ man ”اندیشیدن“. معادل و همریشه با آن در سانسکریت maniyū است به معنی ”خشم“ و با māniyā ”جنون“ همریشه است. پس خرد هم بر حالتی نفسانی دلالت میکند. در وداها (قدیمیترین متون هندی باستان)، خرد بیشتر به معنی ”قدرت“ است، به ویژه قدرت جنگاوری و قدرتی که سبب پیروزی شود، و با معنای مجازی ”پیروزی، ابهت، مهابت“، مثلاً در مورد قدرت ایندرَ به کار رفته است. هنگامی که برای ایزدان دیگر به کار میرود که به هرمزد یا اهورامزدا نزدیکند، به معنی ”قدرت فکر“ به کار میرود. اگرچه در متون سانسکریت معنای ”قدرت و مهابت“ غالب بر معنای اندیشه است، در مورد بعضی از ایزدان و بعضی شعرا و عرفا معنای فکر و حتی معنای ”شُهود“ (ادراکات باطنی) میدهد. به این دلیل که جای kratū در ”دل“ است. یک کار دل، شهود است، و یک کار خرد، دیدن است. در سانسکریت tī به معنی ”دیدن“ با دیدن فارسی همریشه است اما در سانسکریت مفهوم وسیعتری دارد و شهود را هم در بر میگیرد.
واژهٔ ˈčistī در اوستا و سانسکریت به معنی ”علم“ است، چه علم بشر و چه علم خداوند). خرد گاه همراه آن به کار میرود و در این صورت فقط به علم خداوند اشاره میکند. خرد گاه همراه īš ”قدرت“ می آید و در این صورت به آن معنا نظر دارد. در هر صورت، از خرد، قوه ای نفسانی فهمیده میشود و در اوج آن، قوهٔ شهود است و در اوستا هم به این معنی به کار رفته است. در اوستا یکی از نامهای خداوند xratū (خرد) است و xratūmand (خردمند) نیز نام دیگر خداوند است. نکتهٔ مهمی که در طلیعهٔ آن در اوستا هست و در کتابهای پهلوی، بسیار آمده است این است که ”خرد“، دینی است که اهورامزدا وحی کرده است. ضد آن را varan میخوانند به معنی ”بدعت“، و به تعبیر دیگری ”شهوت“؛ و آنگاه میگویند که نمود اصلی یا بلندترین مرتبهٔ نمود این خرد، دینِ هرمزد است (دین مَزدَیَسنا، دین زرتشتی).
در متون پهلوی (کتاب دینکَرد ؟) این جمله آمده است: ”غایت فرزانگی (حکمت)، دیدن عالم غیب (mēnō vrinišnī) است، و غایت دانایی، گشودن چشم جان است به دیدن آنچه به چشم تن دیده نمیشود، و چشم جان، خرد است.“ این سخن نزدیک به مفهومی است که برخی ابیات کتاب ودا دارد. پس خرد در متون زرتشتی غیر از معنای معمول آن دارد، یک مفهوم باطنی نیز دارد. همچنین در متون پهلوی آمده است که خرد، پیامبر خداوند است، یعنی رسول درونی است که به واسطهٔ آن انسان میتواند به دادار، معرفت بیابد.
در متون پهلوی (کتاب مینوی خرد ؟) آمده است: ”آسنْ خرد از آغاز با هرمز بوده و هرمز ایزدان و دیگر مخلوقات را به واسطهٔ او (خرد) آفریده، و در آخر جهان، قیامت به واسطهٔ او خواهد بود، و به مینوی خرد، نماز و پرستش بیشتر وارد کرد تا به امشاسپندان (یعنی ملائک مقرّب از خرد پایینترند).“ جملهٔ دیگر: ”خرد، قوهٔ دیدن در چشمِ جان.“ محققان در اوپانیشاد ها نیز یافته اند که خرد، چشم الهی است، و موضوع آن نیز شهود است. چون خرد و دین با هم پیوستگی دارند باید به نکتهٔ دیگری نیز نگریست. خود واژهٔ دین (از daenā در اوستا) با واژهٔ دیدن همریشه است و به معنی دیدن و شهود است، شهود پیامبر و دیدن عالم غیب، دیدن آنچه بر چشم دیگران پوشیده است. واژهٔ اوستایی daenā غیر از صورت بیرونی آن که مذهب باشد، یک معنای باطنی هم دارد که قوای نفس و چشم دل است و در اوستا مکررآً به معنای چشم دل به کار رفته است. در فسلفهٔ یونانی نیز واژه ها و مفاهیم مشابه این وجود دارد. شایان یادوری است که واژهٔ کراتوس در زبان یونانی نیز به معنی ”قدرت“ است و از kratū سانسکریت گرفته شده است، و همان است که در واژه های دموکراسی و تئوکراسی دیده میشود.

بیت مذکور به این صورت نیز ضبط شده است:

چه گفت آن هنرمند مرد خرد که گوش ستاینده زو برخورد

این نیز سخنی سست است زیرا گوش نیست که از سخن خردمندانه بهره میبرد، و جان اوست که بهره مند میشود. در بعضی نسخه ها ’خردمند مرد خرد‘ نوشته است؛ ”خردمند“ و ”مرد خرد“ هردو یک چیز است، و چنین تکراری سخن را سست میکند و نمیتواند از فردوسی باشد.

هشیوار دیوانه خواند ورا همان خویش بیگانه داند ورا

”دیوانه“ برای اینجا خیلی زیاد است و تناسبی ندارد، و هرکس که خرد نداشته باشد دیوانه نیست. وانگهی، دیوانه یا بیخرد بودن، به خویشیِ بیگانه چه ربطی دارد؟! در متون عرفانی گاه ”دیوانه“ را به مفهوم ”شوریده“ گرفته اند، اما این مفهوم با مضمون شاهنامه تناسبی ندارد.

خرد را و جان را که یارد ستود؟ وگر من ستایم که یارد شنود؟

صحبت از ستایش خرد بود، جان نیز بر آن افزوده شد! و آنگاه، مگر ستایش خرد و جان جرأت میخواهد؟! و هیچکس جرأتش را ندارد؟! و ”اگر هم من بستایم، کسی به آن گوش نخواهد کرد“؟! چگونه میشود که فردوسی دربارهٔ خود چنین بگوید؟ او که گفته:

چو این نامور نامه آمد به بُن ز من، روی کَشوَر، شود پر سخُن
هر آن کس که دارد هُش و رای و دین پس از مرگ بر من کند آفرین!

نتیجهٔ نهایی که میگیرم این است: ابیات بخش موسوم به ستایش خرد را افزایندگان به شاهنامه افزوده اند، و سستی سخن، گواه این مدعاست. به نظر میرسد که یکی از افزایندگان، سخنی دربارهٔ تقدّم عقل در آفرینش شنیده است، خواه از اندیشه های ایران باستان بوده باشد و خواه از روایات اسلامی، و آن را موضوع طبع آزمایی خود قرار داده است. جنیدی در پیشگفتار بر ویرایش شاهنامه (رویهٔ ۴۴۹)، دربارهٔ افزایندگانی که از فرهنگ ایران باستان آگاهی داشته اند سخنان گسترده رانده است. هنوز منبعی نیافته ام که نشان دهد خلقت عقل پیش از آفرینش در اندیشه های ایران باستان بوده است. بعضی محققان، بهمن یا وهومن (بمعنای ”اندیشهٔ نیک“) را برابر با همان عقل یا خرد دانسته اند و دلایلی بر تقدم آن در آفرینش ذکر کرده اند. آنچه که شنیدم و خواندم، رضایتم را جلب نکرد. برخی نیز منشأ این رج در شاهنامه را به حدیثی از پیامبر اسلام (ص) نسبت میدهند که: ”اول ما خلق الله العقل“. امّا پس از مراجعه به وبسایتهای اسلامی داخلی دریافتم که دربارهٔ این روایت و انتساب آن به پیامبر تردید وجود دارد، و روایتی است که به صورتهای مختلف نقل شده است: ”اول ما خلق الله نوری؛ اول ما خلق الله روحی؛ اول ما خلق الله القلم؛ اول ما خلق الله ملک کروبی“. اما در هر صورت نمیتوان پذیرفت که فردوسی این سخن را از احادیث اسلامی آورده باشد زیرا شاهنامه ترجمهٔ متون باستانی ایرانی است، و موضوع شاهنامه و هدف از گردآوری و سرودن شاهنامه، چیز دیگری بوده است که پیوندی با دین اسلام ندارد.
با توجه به توضیح بالا و آنچه که دربارهٔ مفهوم نخست گفتم، این معنی را ’نخستین آفریدهٔ خدا خرد بوده است‘ برای مصرع اول به کلّی منتفی میدانم و این معنی را قبول دارم: ”بدان که از آغاز، آفرینش از برای پدید آمدن خرد بوده است“. به این ترتیب، فقط مصرع اول است که میتواند حاوی مفهومی باشد که ریشهٔ متافیزیکی دارد، امّا افزاینده، که شاعر توانایی هم نبوده است، آن را به خردمندی ربط داده و دستمایهٔ سرودهٔ بی سر و بُن خود کرده است. با آن همه نادرستی از دیدگاه سخن، ناچار باید تمام آن را افزوده به شمار آورد. تا زمانی که شاهنامهٔ اصلی پیدا شود، ما تنها میتوانیم بیندیشیم و حدس بزنیم. حتی اگر این دو بیت افزوده باشد، احتمال دارد که سرایندهٔ آن سخنی از حکمت شنیده بوده و از متون پهلوی آگاه بوده و خواسته است که آن را در شاهنامه بگنجاند تا به خیال خود سخن فردوسی دربارهٔ آفرینش را تکمیل کند. در این باره، بنگرید به بخش ”افزایندگان آگاه“ در پیشگفتار بر ویرایش شاهنامهٔ فردوسی، رویهٔ ۴۴۹.
______________________
گفتاری از آقای دکتر قائم مقامی دربارهٔ خرد خواندنی است:

میبینیم که فردوسی نخست را به پایان رج برده است. فردوسی از این فنّ جابجایی، فراوان بهره برده است (بنگرید به ”ویژگیهای سبکی شاهنامه“ در این واژه نامه)؛ پس تعجب ندارد که نخست در ابتدای رج مورد نظر ما، در جای دیگری از جمله معنی بدهد: ”بدان که آفرینش، نخست (از ابتدا) خرد را (از برای خرد) بوده است.“
در لت (مصرع) دوم، همه فرض کرده اند که آن به خرد بازمیگردد (نگهبان جان است و آن را سپاس)، و بر همین اساس، ’سه پاس‘ را ’سه نگهبان‘ تفسیر کرده اند. بنده این نظر را نمیپذیرم، و میشود اینطور نیز گمان کرد که را در لت دوم (آن را سپاس)، برخلاف تصور همه، به جان بازمیگردد: ”خرد نگهبان جان است و، آن را (جان را) سپاس است (خرد، سپاس جان است).“ از آن میشود چنین استنباطی کرد: ”داشتن خرد در سپاسگزاری (از خداوند، شکرگزاری خداوند) برای جان است“. در این صورت، این لت در اصل سپاس بوده است و پچین بردار دیگری به سه پاس تغییر داده است و رج پسین را که حاوی گوش و چشم و زبان است به آن افزوده است.
به نظر من، سپاس گفتن جان منطقیتر از سپاس گفتن خرد است (اگر خرد را به همان معنای معمول آن بگیریم)، زیرا، اگر بپذیریم که توانایی در بیت فوق الذکر بمعنی جان است، پس برترین آفریدهٔ خدا جان است و آن را باید سپاس گفت، و همه کس خرد ندارد که سپاسگزار آن باشد! شاید شاعر (فردوسی یا افزاینده)، جان را برترین آفریدهٔ خدا شمرده و به همین سبب ستایش آن را بایسته شمارده است، و شاید هم از اندیشه های باستانی بوده است که جان را برترین آفریدهٔ خدا بشمارند. بعید هم نیست، زیرا خدا با حلول روح در موجودات آنها را دارای حیات میگرداند، و در فرهنگها و مذاهب گوناگون، روح را عنصری ویژه میدانند که با خدا پیوند دارد و حیات را عطیه ای الهی و شایستهٔ سپاسگزاری (شکر) میشمارند. با تمام این اوصاف، در سه بیت مورد نظرمان، بجز مصرع اول، سه مصرع دیگر را سخنانی درهم و نارسا و ناقص و سست میبینم و این معناهایی هم که برایشان اعلام کرده ایم، در حقیقت معنای دقیقی نیست و بنده و نویسندگان دیگر فقط اصرار ورزیده ایم تا با شک و گمان، معنایی از آن بیرون بکشیم. به گمان بنده، منظور از ”عقل“ (که معنایش به ”خرد“ نزدیک است) در ادبیات عرفانی ایران پس از اسلام، معنای معمول آن (نیروی اندیشه) نیست. بعداً به این بازمیگردیم.
پس طبق تفسیر بنده، رج موصوف - اگر آن را اصیل بشماریم - میگوید که آفرینش برای آن بود که خرد در آن پدید آید. قرینهٔ دیگری در شاهنامه:

از آغاز باید که دانی درست سرِ مایهٔ گوهرانِ نُخُست
که یزدان ز ناچیز، چیز آفرید بدان تا توانایی آید پدید

سرِ مایه: ”منشأ“؛ درست: ”خوب، کامل، کاملاً، محکم، قطعی“؛ بر روی هم: ”ابتدا باید منشأ گوهران نخست را بشناسی.“ آقای دکتر کزازی گوهران نخست را در اینجا ”چهار آخشیجان“ (چهار عنصر اصلی) میداند.
(نامهٔ باستان، ویرایش و گزارش شاهنامهٔ فردوسی، دکتر میرجلال الدین کزازی، سازمان مطالعه و تدوین کتب علوم انسانی دانشگاهها (سمت)، چاپ هشتم ۱۳۹۲، رویهٔ 218)
آقای دکتر کزازی، ”چیز“ را ”شیء“ معنی کرده است (همان کتاب، رویهٔ ۲۱۷)، اما به نظر من تقابل ”ناچیز“ و ”چیز“ نشان میدهد که منظور، خلقت مادّه از هیچ است. معنای شعر: ”اول باید منشأ عناصر را خوب بشناسی، و آگاه باش که یزدان، مادّه را از هیچ ساخت تا توانایی در آن آشکار شود“. ضبط دیگر ”پدید آرد“ است.
______________________
با وجود تمام این شرحهایی که دادم و تفسیرهایی که برای برگزیدن بهترین ضبط ممکن، آوردم، و علی رغم آن که به نظر میرسد این ابیات، به ویژه مصرع نخست، از مفهومی عمیق سخن میگوید که ریشه در حکمت یا عقاید مردمان باستان دارد، باز نمیتوانم ایرادهایی را که در ابیات مورد نظر (بخش ستایش خرد در شاهنامه) از دیدگاه سخن وجود دارد نادیده بگیرم. اگرچه جنیدی دلایل نادرستی این ابیات را شرح داده است، بنده هم برخی را از دیدگاه خودم بررسی میکنم:

ازو شادمانی و زویت غمی است و زویت فزونی و هم زو کمی است

شادمانی و غمی از نظر دستور با هم یکسان نیستند، زیرا غمی نمیتواند معنای غم داشته باشد و فقط میتواند ”غمگین“ معنی بدهد، و تازه بعضی نویسندگان در درستی آن هم تردید دارند و غمی را واژهٔ درستی نمیدانند. بعضی نسخه ها ”غم است“ و ”کم است“ آورده اند؛ در این صورت، لت اول درست میشود اما باز همان اشکال در لت دوم پیدا میشود زیرا ”کم است“ نقص دارد؛ چه چیزی کم است؟!

چه گفت آن سخنگوی مرد از خرد که دانا ز گفتار او برخورد

چگونه است که دانا از مردی سخنگو بهره میبرد؟ دانا کسی است که خود، دارای خرد است و دیگران از او بهره میبرند، و حتی فردوسی در داستان مزدک، از زرتشت با عنوان ”دانا“ یاد میکند (نگ. زرتشت). سخن مزدک است به قباد:

بپیچانَد از راستی، پنج چیز که دانا، بر آن پنج، نفزود نیز
کجا رشک و کین است و خشم و نیاز به پنجم که گردد بر او چیره آز

در فرهنگهای لغت نگاه کردم و برای آن دو معنی اصلی داده بودند: دم و لحظه و زمان، و بیان تعلق؛ بعضی چیزهای دیگر هم گفته اند که به اینجا نمیخورد. بنابراین معنای بیت این میشود: ”جان از آنِ سه پاس است“ (متعلق به سه پاس است). هرگاه پاس را به معنی بخش و بهر بگیریم، باز ’متعلق به سه پاس‘ درست نیست، و آن سه بهر هستند که تعلق به چیزی دارند یا آن را میسازند. همچنین با توضیحات بخش نخست روشن شد که از ’پاس‘ هیچ معنایی بر نمی آید، یعنی سه نگهبان و سه بهر هردو نادرست است. می افزایم که گوش و چشم و زبان، بهری (بخشی یا جزئی) از خِرَد نمی شایند بود و این نیز سخنی بیربط است. هرگاه این عبارت را ’آن را سه پاس‘ بخوانیم (یعنی سه پاس دارد)، باز همان ایرادها که دربارهٔ پاس گفتیم بر جای خواهد بود.
با این توضیحات، بیت دوم نیز با ’سه پاس‘ بیمعنا میشود. من می اندیشم که از ابتدا سپاس بوده است (خواه بیتی اصیل باشد و خواه از افزایندهٔ نخستین)، زیرا دو دستنویس، در هر دو بیت سپاس ضبط کرده اند، و چون در بیت پسین، از سه عنصر گوش و چشم و زبان سخن رفته است، رونویسان بعدی اِعمال سلیقه کرده اند و شاید به گمان خود یک نادرستی را اصلاح کرده اند و سپاس را به سه پاس گردانیده اند. پس دنبالهٔ این بررسی را بر پایهٔ سپاس در هردو بیت قرار میدهیم.
’آنِ سپاس‘ معنی ندارد؛ ازدرِ سپاس یا درخورِ سپاس یعنی شایستهٔ سپاس یا ستایش یا شکرگزاری، ولی ’آنِ سپاس‘ معنی ندارد، مگر این که بگوییم ”آن را سپاس“، یعنی خرد نگهبان جان است و، آن را، سپاس (شکرگزاری) [بایسته] است. در هیچ دستنویسی ’آن را سپاس‘ نیامده است.
با این توضیح، و با قبول کردن ”آن را سپاس“، دو بیت را ’میشود‘ اینطور معنی کرد: ”نخستین آفریده، خرد است و آن را سپاس (شکرگزاری) بایسته است، و شکرگزاری را تو باید از راه چشم و گوش و زبانت به جا آوری، زیرا که نیکی و بدی (یا: بیشی و کمی) از این سه میرسد.“
به نظر سخنی حکیمانه می آید، اما چند خرده میتوان بر آن گرفت: نخست، آیا شکرگزاری تنها با این سه عضو است؟ دوم، آیا نیک و بد، ’بی گمان‘ تنها از این سه میرسد؟ دست و پا و اندیشه و غیره را کاری نیست؟ سوم، باید نگریست که گوش و چشم، گیرنده اند و خود تولیدکننده و مصدر هیچ کنشی نیستند تا نیکی یا بدی از آنها برسد. نیکی و بدی از عمل انسان میرسد، و شنونده و بیننده را نشاید مسئول اعمال دیگران دانست، و تنها زبان است که میتواند منشأ و مصدر عملی باشد که بر پیرامون شخص اثر بگذارد و سبب خیر یا شرّ گردد. افزون بر اینها، اگر نخستین آفریدهٔ خدا را خرد بشماریم، با آن بیت که میگوید ”که یزدان ز ناچیز، چیز آفرید“

بخش سوم: نظر ویژهٔ این نویسنده
به گمان من، در مصرع اول، نخست قید است، نه صفت، و برخلاف تصور همه، را یعنی ”برای، از برای“، و معنا این میشود: ”بدان که آفرینش، نخست (از ابتدا) خرد را (از برای خرد) بوده است؛ بدان که آفرینش، نخست (از ابتدا) برای آن انجام شده است که بعداً خرد پدید آید.“ در شاهنامه، شناختن به آن معنایی آمده است که امروز دانستن میگوییم. برای نمونه:

همه راست گفتی، نگفتی دروغ به کژّی نگیرند مردان فروغ
ولیکن پشوتن شناسد که شاه چه فرمود تا من برفتم به راه
”پشوتن میداند که هنگامی که از درگاه پدر (شاه) بیرون آمدم، چه فرمان داد.“

در بیت مورد نظر ما هم شناس یعنی ”بدان!“ من با دقت بررسی کردم و دیدم در سراسر شاهنامه (مطابق تصحیح جنیدی)، واژهٔ نخست ۸۴ بار در شاهنامه به کار رفته است و ۸۱ بار آن قید است، یعنی ”از ابتدا، اول، پیش از هر کار دیگر“ (گاه از نخست گفته است)، و تنها در سه مورد صفت است. نمونه:

چنین داد پاسخ که: ”دانی درست که از ما نبُد پیشدستی نُخُست
”میدانی که از ابتدا پیشدستی از ما نبود (جنگ را ما آغاز نکردیم).“

ابا آن که اندر دلم شد درست که پیران به کین کُشته آید نُخُست،
ولیکن نخواهم که بر دستِ من شود کُشته این پیر، در انجمن
”هنگامی که پیران نزد من آمد و از آنچه بر سیاوش کرده بود و آنچه بر او رفته بود سخن گفت، با آن که ”از ابتدا“ هم دانستم که پیران کشته خواهد شد، اما باز نمیخواهم که بر دست من کشته شود.“