واژهٔ خرد در اوستا xratū است. در سانکسریت نیز kratū آمده است و واژه نامه ها این معناها را برای آن قائل شده اند: قدرت، قدرتی که سبب پیروزی و برتری شود، قدرت حکومت کردن، قدرت اراده، انرژی، و قدرت فکری. kratūmant در سانسکریت و xratūmant در اوستا یعنی کسی که این قدرتها را دارد، و به خردمند در فارسی گردیده است. به نظر برخی، خرد حالتی نفسانی است که به واسطهٔ خشم و برانگیختگی ایجاد شده است. معنای خرد بر حسب این که در چه متنی به کار رود مختلف است. درقیاس با آن، منش در فارسی و mēnišn در پهلوی به معنی ”اندیشه“ هستند از ریشهٔ man ”اندیشیدن“. معادل و همریشه با آن در سانسکریت maniyū است به معنی ”خشم“ و با māniyā ”جنون“ همریشه است. پس خرد هم بر حالتی نفسانی دلالت میکند. در وداها (قدیمیترین متون هندی باستان)، خرد بیشتر به معنی ”قدرت“ است، به ویژه قدرت جنگاوری و قدرتی که سبب پیروزی شود، و با معنای مجازی ”پیروزی، ابهت، مهابت“، مثلاً در مورد قدرت ایندرَ به کار رفته است. هنگامی که برای ایزدان دیگر به کار میرود که به هرمزد یا اهورامزدا نزدیکند، به معنی ”قدرت فکر“ به کار میرود. اگرچه در متون سانسکریت معنای ”قدرت و مهابت“ غالب بر معنای اندیشه است، در مورد بعضی از ایزدان و بعضی شعرا و عرفا معنای فکر و حتی معنای ”شُهود“ (ادراکات باطنی) میدهد. به این دلیل که جای kratū در ”دل“ است. یک کار دل، شهود است، و یک کار خرد، دیدن است. در سانسکریت tī به معنی ”دیدن“ با دیدن فارسی همریشه است اما در سانسکریت مفهوم وسیعتری دارد و شهود را هم در بر میگیرد. واژهٔ ˈčistī در اوستا و سانسکریت به معنی ”علم“ است، چه علم بشر و چه علم خداوند). خرد گاه همراه آن به کار میرود و در این صورت فقط به علم خداوند اشاره میکند. خرد گاه همراه īš ”قدرت“ می آید و در این صورت به آن معنا نظر دارد. در هر صورت، از خرد، قوه ای نفسانی فهمیده میشود و در اوج آن، قوهٔ شهود است و در اوستا هم به این معنی به کار رفته است. در اوستا یکی از نامهای خداوند xratū (خرد) است و xratūmand (خردمند) نیز نام دیگر خداوند است. نکتهٔ مهمی که در طلیعهٔ آن در اوستا هست و در کتابهای پهلوی، بسیار آمده است این است که ”خرد“، دینی است که اهورامزدا وحی کرده است. ضد آن را varan میخوانند به معنی ”بدعت“، و به تعبیر دیگری ”شهوت“؛ و آنگاه میگویند که نمود اصلی یا بلندترین مرتبهٔ نمود این خرد، دینِ هرمزد است (دین مَزدَیَسنا، دین زرتشتی). در متون پهلوی (کتاب دینکَرد ؟) این جمله آمده است: ”غایت فرزانگی (حکمت)، دیدن عالم غیب (mēnō vrinišnī) است، و غایت دانایی، گشودن چشم جان است به دیدن آنچه به چشم تن دیده نمیشود، و چشم جان، خرد است.“ این سخن نزدیک به مفهومی است که برخی ابیات کتاب ودا دارد. پس خرد در متون زرتشتی غیر از معنای معمول آن دارد، یک مفهوم باطنی نیز دارد. همچنین در متون پهلوی آمده است که خرد، پیامبر خداوند است، یعنی رسول درونی است که به واسطهٔ آن انسان میتواند به دادار، معرفت بیابد. در متون پهلوی (کتاب مینوی خرد ؟) آمده است: ”آسنْ خرد از آغاز با هرمز بوده و هرمز ایزدان و دیگر مخلوقات را به واسطهٔ او (خرد) آفریده، و در آخر جهان، قیامت به واسطهٔ او خواهد بود، و به مینوی خرد، نماز و پرستش بیشتر وارد کرد تا به امشاسپندان (یعنی ملائک مقرّب از خرد پایینترند).“ جملهٔ دیگر: ”خرد، قوهٔ دیدن در چشمِ جان.“ محققان در اوپانیشاد ها نیز یافته اند که خرد، چشم الهی است، و موضوع آن نیز شهود است. چون خرد و دین با هم پیوستگی دارند باید به نکتهٔ دیگری نیز نگریست. خود واژهٔ دین (از daenā در اوستا) با واژهٔ دیدن همریشه است و به معنی دیدن و شهود است، شهود پیامبر و دیدن عالم غیب، دیدن آنچه بر چشم دیگران پوشیده است. واژهٔ اوستایی daenā غیر از صورت بیرونی آن که مذهب باشد، یک معنای باطنی هم دارد که قوای نفس و چشم دل است و در اوستا مکررآً به معنای چشم دل به کار رفته است. در فسلفهٔ یونانی نیز واژه ها و مفاهیم مشابه این وجود دارد. شایان یادوری است که واژهٔ کراتوس در زبان یونانی نیز به معنی ”قدرت“ است و از kratū سانسکریت گرفته شده است، و همان است که در واژه های دموکراسی و تئوکراسی دیده میشود.