میبینیم که فردوسی نخست را به پایان رج برده است. فردوسی از این فنّ جابجایی، فراوان بهره برده است (بنگرید به ”ویژگیهای سبکی شاهنامه“ در این واژه نامه)؛ پس تعجب ندارد که نخست در ابتدای رج مورد نظر ما، در جای دیگری از جمله معنی بدهد: ”بدان که آفرینش، نخست (از ابتدا) خرد را (از برای خرد) بوده است.“ در لت (مصرع) دوم، همه فرض کرده اند که آن به خرد بازمیگردد (نگهبان جان است و آن را سپاس)، و بر همین اساس، ’سه پاس‘ را ’سه نگهبان‘ تفسیر کرده اند. بنده این نظر را نمیپذیرم، و میشود اینطور نیز گمان کرد که را در لت دوم (آن را سپاس)، برخلاف تصور همه، به جان بازمیگردد: ”خرد نگهبان جان است و، آن را (جان را) سپاس است (خرد، سپاس جان است).“ از آن میشود چنین استنباطی کرد: ”داشتن خرد در سپاسگزاری (از خداوند، شکرگزاری خداوند) برای جان است“. در این صورت، این لت در اصل سپاس بوده است و پچین بردار دیگری به سه پاس تغییر داده است و رج پسین را که حاوی گوش و چشم و زبان است به آن افزوده است. به نظر من، سپاس گفتن جان منطقیتر از سپاس گفتن خرد است (اگر خرد را به همان معنای معمول آن بگیریم)، زیرا، اگر بپذیریم که توانایی در بیت فوق الذکر بمعنی جان است، پس برترین آفریدهٔ خدا جان است و آن را باید سپاس گفت، و همه کس خرد ندارد که سپاسگزار آن باشد! شاید شاعر (فردوسی یا افزاینده)، جان را برترین آفریدهٔ خدا شمرده و به همین سبب ستایش آن را بایسته شمارده است، و شاید هم از اندیشه های باستانی بوده است که جان را برترین آفریدهٔ خدا بشمارند. بعید هم نیست، زیرا خدا با حلول روح در موجودات آنها را دارای حیات میگرداند، و در فرهنگها و مذاهب گوناگون، روح را عنصری ویژه میدانند که با خدا پیوند دارد و حیات را عطیه ای الهی و شایستهٔ سپاسگزاری (شکر) میشمارند. با تمام این اوصاف، در سه بیت مورد نظرمان، بجز مصرع اول، سه مصرع دیگر را سخنانی درهم و نارسا و ناقص و سست میبینم و این معناهایی هم که برایشان اعلام کرده ایم، در حقیقت معنای دقیقی نیست و بنده و نویسندگان دیگر فقط اصرار ورزیده ایم تا با شک و گمان، معنایی از آن بیرون بکشیم. به گمان بنده، منظور از ”عقل“ (که معنایش به ”خرد“ نزدیک است) در ادبیات عرفانی ایران پس از اسلام، معنای معمول آن (نیروی اندیشه) نیست. بعداً به این بازمیگردیم. پس طبق تفسیر بنده، رج موصوف - اگر آن را اصیل بشماریم - میگوید که آفرینش برای آن بود که خرد در آن پدید آید. قرینهٔ دیگری در شاهنامه: از آغاز باید که دانی درست سرِ مایهٔ گوهرانِ نُخُست که یزدان ز ناچیز، چیز آفرید بدان تا توانایی آید پدید سرِ مایه: ”منشأ“؛ درست: ”خوب، کامل، کاملاً، محکم، قطعی“؛ بر روی هم: ”ابتدا باید منشأ گوهران نخست را بشناسی.“ آقای دکتر کزازی گوهران نخست را در اینجا ”چهار آخشیجان“ (چهار عنصر اصلی) میداند. (نامهٔ باستان، ویرایش و گزارش شاهنامهٔ فردوسی، دکتر میرجلال الدین کزازی، سازمان مطالعه و تدوین کتب علوم انسانی دانشگاهها (سمت)، چاپ هشتم ۱۳۹۲، رویهٔ 218) آقای دکتر کزازی، ”چیز“ را ”شیء“ معنی کرده است (همان کتاب، رویهٔ ۲۱۷)، اما به نظر من تقابل ”ناچیز“ و ”چیز“ نشان میدهد که منظور، خلقت مادّه از هیچ است. معنای شعر: ”اول باید منشأ عناصر را خوب بشناسی، و آگاه باش که یزدان، مادّه را از هیچ ساخت تا توانایی در آن آشکار شود“. ضبط دیگر ”پدید آرد“ است. ______________________ با وجود تمام این شرحهایی که دادم و تفسیرهایی که برای برگزیدن بهترین ضبط ممکن، آوردم، و علی رغم آن که به نظر میرسد این ابیات، به ویژه مصرع نخست، از مفهومی عمیق سخن میگوید که ریشه در حکمت یا عقاید مردمان باستان دارد، باز نمیتوانم ایرادهایی را که در ابیات مورد نظر (بخش ستایش خرد در شاهنامه) از دیدگاه سخن وجود دارد نادیده بگیرم. اگرچه جنیدی دلایل نادرستی این ابیات را شرح داده است، بنده هم برخی را از دیدگاه خودم بررسی میکنم: ازو شادمانی و زویت غمی است و زویت فزونی و هم زو کمی است شادمانی و غمی از نظر دستور با هم یکسان نیستند، زیرا غمی نمیتواند معنای غم داشته باشد و فقط میتواند ”غمگین“ معنی بدهد، و تازه بعضی نویسندگان در درستی آن هم تردید دارند و غمی را واژهٔ درستی نمیدانند. بعضی نسخه ها ”غم است“ و ”کم است“ آورده اند؛ در این صورت، لت اول درست میشود اما باز همان اشکال در لت دوم پیدا میشود زیرا ”کم است“ نقص دارد؛ چه چیزی کم است؟! چه گفت آن سخنگوی مرد از خرد که دانا ز گفتار او برخورد چگونه است که دانا از مردی سخنگو بهره میبرد؟ دانا کسی است که خود، دارای خرد است و دیگران از او بهره میبرند، و حتی فردوسی در داستان مزدک، از زرتشت با عنوان ”دانا“ یاد میکند (نگ. زرتشت). سخن مزدک است به قباد: بپیچانَد از راستی، پنج چیز که دانا، بر آن پنج، نفزود نیز کجا رشک و کین است و خشم و نیاز به پنجم که گردد بر او چیره آز