بوطلبِ رباعی‌سرا؟
آیا میتوان احتمال داد که از نخستین
رباعی‌‌‌سرایان که در قدیم بدان‌ها
ترانه‌ساز هم اطلاق می‌شد، شخصی به نام "
بوطلب" یا "
ابوطلب" معاصر رودکی در قرن سوم بوده و حتی بدین امر در زمان خود شهرتی به هم رسانده باشد؟
پروفسور محمود شیرانی، پژوهشگر هندی، در نقد کتاب شعرالعجم شبلی نعمانی، از آنجا که رباعی در گذشته
ترانه نامیده می‌شده و گویا تنها به استناد بیتی از فرخی که بدان اشاره خواهیم کرد، بوطلب را از رباعی سرایان متقدم دانسته است:
"در میان متقدّمان آن‌چنان که رودکی و شهید برای غزل شهرت دارند، ابوطلب هم در ترانه معروف است " (ر.ک: منابع)
🔹از زندگی و آثار
بوطلب اطلاعی در دست نیست.
در لغتنامه دهخدا در معرفی او به همین مقدار بسنده شده که:
شاعری بوده ترانه‌ساز و ظاهرا معاصر رودکی و شهید (بلخی) و بدین بیت از فرخی سیستانی (م ۴۲۹ ق) استناد شده است:
از دلاویزی و ترّی چون غزلهای شهید
وز
غم‌انجامی و خوشی چون ترانه‌ی
بوطلبدهخدا همچنین
نام آهنگی را به
بوطلب منتسب دانسته است. شاید چیزی شبیه
بوسلیک که از مقام‌های دوازده‌گانه موسیقی است و بعضی بر آنند که از نام شخصی حقیقی برگرفته شده است.
دهخدا همچنین در مدخل
غم‌انجامی، آن را غم‌زدایی معنا کرده و مجددا بیت فرخی را به همان صورت، محض نمونه آورده است.
این بیت فرخی در مصحح دبیرسیاقی و عبدالرسولی به صورت زیر است:
از دلارامی و نغزی چون غزلهای شهید
وز
دلاویزی و خوبی چون ترانه‌ی
بوطلبمرحوم عبدالرسولی در پاورقی نوشته‌اند:
ابوطلب، مطرب و مغنی معروف. (که گویا ناظر بر معروفیتش در زمان حیات است) و زنده‌یاد دبیر سیاقی در انتهای دیوان در کنار نام بوطلب ذکر کرده‌اند:
ترانهسازتا اینجا معلوم می‌شود که این ابوطلب، شاعر و مغنی و به قول امروزی خواننده و آهنگساز بوده است.
استاد شفیعی کدکنی تلویحا احتمال داده‌اند که نام او
بوطرب بوده باشد. (ر.ک. منابع).
در اشعار مولانا به این عنوان بر‌می‌خوریم اما بسیار بعید است که او به شخص خاصی اشاره کرده باشد و احتمالا این کلمه را به صورت عام به کار برده است:
پرده‌ی دل می‌زند زهره هم از بامداد
مژده که آن
بوطرب داد طرب‌ها به داد
همانطور که جای دیگر آن را جمع بسته و به‌صورت
بوطربان به‌کار می‌برد که میتوان از آن معنای اهل طرب به طور عام را دریافت.
خیز کامروز ز اقبال سعادت، باری
طرب اندر طرب است از مدد
بوطرباناستاد جلال خالقی مطلق احتمال می دهد که بوطلب همان
ابوطالب مامونی، شاعر زمان نوح ابن منصور سامانی باشد باشد. (ر.ک: منابع)
مرحوم سید سلیمان ندوی از اندیشمندان هندی، بنا بر نقل شیرانی، بوطلب را همان
ابودلف عجلی (م ۲۲۶ ق) از امیران و شاعران عصر عباسی که در نیمه اول قرن سوم وفات یافته دانسته و بدین ترتیب معتقد به اختراع رباعی در قرن سوم است. این رای ندوی البته ناظر به اشاره دولتشاه است در حکایت یا افسانه‌ی معروف در باب اختراع رباعی، که در آن از ابودلف عجلی و ابن‌الکعب، از ملازمان امیریعقوب لیث صفاری نام برده شده است.
این نکته افزودنی است که بعضی از پژوهشگران برای اثبات آن که رباعی در آغاز
ترانه نام داشته، ضمن اشاره به تاکیدات کسانی چون شمس قیس، بیت فرخی سیستانی را نمونه می‌آورند. این استناد، درحقیقت احتمال ترانه‌سرایی شخصی به نام بوطلب را در خود دارد.
نتیجه:
درباب این که این
بوطلب، که او را شاعر و موسیقی‌دان شمرده‌اند، رباعی‌سرا بوده یا نه، به علت نیافتن سند معتبر نمی‌توان به درستی قضاوت کرد. اما موضوع مناسبی جهت پژوهش بیشتر تواند بود.
#دکتر_محمدعلی_شیوا ------------
منابع:
- لغتنامه دهخدا: ج ۱ ص ۷۴۱
- نقد شعر العجم شبلی نعمانی. شیرانی، محمود. ترجمه چوهدری و سبحانی. پیام نور ۱۳۸۱: ص ۱۰، ۵۰۴
- تذکره دولتشاه، چاپ لیدن: ص ۳۰
- دیوان فرخی سیستانی مصحح دبیرسیاقی: ص ۵
- دیوان فرخی سیستانی مصحح عبدالرسولی: ص ۶
- مقاله: ساختار ساختارها. شفیعی کدکنی، محمدرضا، بخارا. مهر و دی ۱۳۸۹: ص ۲۸
- مقاله: پیرامون رباعی. خالقی مطلق، جلال. ایران‌شناسی. تابستان ۱۳۷۶: ص ۲۵۸
