کتاب و حکمت

گر دایرهٔ کوزه ز گوهر سازند
از کوزه همان برون تراود که در اوست

#باباافضل_کاشانی
@Ketab_va_hekmat

🎈به فرهنگ باشد روان تندرست

🎈ایران سرزمینی کهن با فرهنگ باستانی است. سرزمین نیکی‌ها و مردمان نجیبی که ستایشگر داد و راستی و دوستی و نکوهشگر ظلم و دروغ و دشمنی‌اند. باید تا می توان از ایران گفت و نوشت. چرا که ظرف و محتوای توسعه کشور است. باید زبان فارسی را دوست داشت و در جهت ترویج آن از هیچ اقدامی دریغ نکرد. باید تا حد ممکن فرزندان کشور را با حافظ و سعدی، با فردوسی و مولوی و نظامی آشنا کرد. اگر ایده ایران از جمع معدودی نخبگان خارج شود و در میان مردم و سیاستگذاران شکل خودآگاهانه بگیرد معنای امنیت، مصلحت و منافع ملی شکل خواهد گرفت. حقیقت این است که امروزه ایران مورد غفلت قرار گرفته است و بدون وطن، کشور و ایراندوستی هیچ تحول مهمی رقم نمی‌خورد.

🎈فهرست زیر از کوشاترین و معتبرترین رسانه ها و نهادهای فرهنگیِ مستقل تشکیل شده است که جملگی در گستره‌یِ گسترده‌یِ تاریخ و ادبیات و فرهنگِ زرینِ ایران زمین می‌کوشند.
با پیوستن به این رسانه ها و نهادها به توسعه فرهنگی در جامعه یاری رسانیم.
                     
   🎈پـــــــایــنده ایــــــــــران🎈


🎀کتاب گویا (لذت مطالعه با چشمان بسته).

🎀زین قند پارسی
(درست بنویسیم، درست بگوییم).

🎀دکتر محمّد‌علی اسلامی‌نُدوشن

🎀مولانا و عاشقانه شمس(زهرا غریبیان لواسانی)

🎀رسانه رسمی استاد فریدون فرح اندوز
(گوینده و مجری رادیو و تلویزیون ملی ایران).

🎀رازها و نمادها و آموزه‌های شاهنامه

🎀بهترین داستان‌های کوتاه جهان

🎀انجمن شاهنامه‌خوانی هما
(خوانش و شرح بیتهای شاهنامه).

🎀رمانهای صوتی بهار

🎀حافظ // خیام ( صوتی )

🎀خردسرای فردوسی
(آینه‌ای برای پژواک جلوه‌های دانش و فرهنگ ایران زمین).

🎀بنیاد فردوسی خراسان
(كانون شاهنامه فردوسی توس‏).

🎀سرو سایـه‌فکن
(رسانه ای برای پاسداشت زبان و ادبیات فارسی).

🎀شرح غزلیات سعدی با امیر اثنی عشری

🎀چراغداران (دایرةالمعارف بزرگ صوتی ایران، صداهای نایاب فرهنگ و ادب و هنر)

🎀حافظ‌خوانی با محمدرضاکاکائی

🎀کتابخانه متون و مطالعات زردشتی

🎀بوستان سعدی با امیر اثنی عشری

🎀شاهنامه کودک هما

🎀مأدبه‌ی ادبی، شرح کلیله و دمنه و آثار ادبی فارسی (رسانه دکتر محمّدامین احمدپور).

🎀ستیغ، خوانش اشعار حافظ و سعدی و...(رسانه سهیل قاسمی)

🎀تاریخ، فرهنگ، هنر و ادبیات ایران زمین

🎀شاهنامه برای کودکان
(قصه های شاهنامه و خواندن اشعار برای کودکان و نوجوانان).

🎀دژنپشت(کتابخانهٔ کهن سرزمین پارس به روزگار پارت‌ها)

🎀گاهگفـت
(دُرُست‌خوانیِ شعرِ کُهَن).

🎀کتاب گویای ژیگ

🎀سفر به ادبیات
(مرزبان‌نامه و گلستان، تک‌بیت‌های کاربردی )

🎀ملی‌گرایی ایرانی/شاهنامه پژوهی

🎀تاریخ نگار (روایتی متفاوت از تاریخ ایران)

🎀کانون پژوهش‌های شاهنامه
(معرفی کتاب‌ها و مقالات و یادداشت‌ها پیرامون شاهنامه).

🎀انجمن دوستداران شاهنامه البرز (اشا)

🎀فرهنگ یاریگری، توسعه پایدار و زیست بوم‌داری

🎀رهسپر کوچه رندان
(بررسی اندیشه حافظ).

🎀آرخش، کلبه پژوهش حماسه‌های ایرانی
(رسانه دکتر آرش اکبری مفاخر).

🎀تاریخ روایی ایران

🎀سخن و سخنوران
(سخنرانی و گفتگوهای نایاب نام آوران وطن فارسی).

🎀کتاب و حکمت

🎀تاریخ میانه

🎀زبان شناسی و فراتر از آن (درگاهی برای آموختن درباره زبان‌ها و فرهنگ‌ها).

🎀خواندن و شرح تاریخ عالم‌آرای عبّاسی (میلاد نورمحمدزاده).

🎀شرح کلیات سعدی
(تصحیح و طبع شادروان محمدعلی فروغی).



🎀کانال میهمان:


🎀دکتر مهدی نوریان(نویسنده، ادیب و استاد بازنشستهٔ دانشگاه اصفهان).



🎈فـــرِّ ایــــران را می سـتایـیـم.🎈


🎈هماهنگی جهت شرکت در تبادل



🎈@Arash_Kamangiiir

«چنان نماند و چنین نیز هم نخواهد ماند»
اگر گذشته گذشته‌ست حال هم گذراست
قسم به موزه‌ی عبرت که کاخ سلطان بود
قسم به کاخ سلاطین که مسلخ وزراست

نماند از پس بوذرجمهر انوشروان
چنان نماند و چنین نیز هم نخواهد ماند
حلالزاده‌ی خورازمشاه اگر بگریخت
حرامزاده‌ی چنگیز هم نخواهد ماند

کسی که عرق وطن داشت ماندگار نشد
که چشم ماندن از این خیل بی‌رگان داری
چنان نماند و چنین نیز هم نخواهد ماند
که وحشت ابد از عوعو سگان داری

گذشت از سر خونخواه موج خون اما
عنان‌گسسته‌ی خونریز هم نخواهد ماند
فقط خداست که می‌ماند از صغیر و کبیر
چنان نماند و چنین نیز هم نخواهد ماند

#سید‌حامد_احمدی @sokhanshahi

هم مرگ بر جهان شما نیز بگذرد
هم رونق زمان شما نیز بگذرد

وین بوم محنت از پی آن تا کند خراب
بر دولت‌آشیان شما نیز بگذرد

باد خزان نکبت ایّام ناگهان
بر باغ و بوستان شما نیز بگذرد

آب اجل که هست گلوگیر خاص و عام
بر حلق و بر دهان شما نیز بگذرد

ای تیغتان چو نیزه برای ستم دراز
این تیزی سنان شما نیز بگذرد

چون داد عادلان به جهان‌در بقا نکرد
بیدادِ ظالمان شما نیز بگذرد

در مملکت چو غرّش شیران گذشت و رفت
این عوعو سگان شما نیز بگذرد

آن‌کس که اسب داشت غبارش فرو نشست
گرد سم خران شما نیز بگذرد

بادی که در زمانه بسی شمع‌ها بِکُشت
هم بر چراغدان شما نیز بگذرد

زین کاروانسرای بسی کاروان گذشت
ناچار کاروان شما نیز بگذرد

ای مفتخر به طالع مسعود خویشتن
تأثیر اختران شما نیز بگذرد

این نوبت از کسان به شما ناکسان رسید
نوبت ز ناکسان شما نیز بگذرد

بیش از دو روز بود از آن دگر کسان
بعد از دو روز از آن شما نیز بگذرد

بر تیر جورتان ز تحمّل سپر کنیم
تا سختی کمان شما نیز بگذرد

در باغ دولت دگران بود مدّتی
این گل ز گلستان شما نیز بگذرد

آبی‌ست ایستاده درین خانه مال و جاه
این آب ناروان شما نیز بگذرد ...

#سیف_فرغانی
@Ketab_va_hekmat

غم گرد دل پرهنران می‌گردد
شادی همه بر بی‌خبران می‌گردد

زنهار! که قطب فلک دایره‌وار
در دیدهٔ صاحب‌نظران می‌گردد

#فخرالدین_عراقی
@Ketab_va_hekmat

یک‌روز از هم می‌درم این پردهٔ تزویر را
یک‌روز می‌پیچم به‌هم سررشتهٔ تقدیر را

آیینهٔ دل بشکنم تا وقت دیدار رخش
صدبار حک سازم به‌دل تکرار این تصویر را

در حلقهٔ دیوانگان پیر خرد بهر نشان
پیچید دور گردنم این حلقهٔ زنجیر را

در مذهب آیینه‌ها جایی ندارد کینه‌ها
برخیز و برچین از جبین این ظلمت شبگیر را

ای ریسمان! حلّاج را از دار بالاتر بکش
بر سردرِ خورشید زن تندیسهٔ تکبیر را

می‌گفت گل با بلبلی این‌جا نمی‌لرزد دلی
در دشنهٔ منقار زن گلبانگ بی‌تأثیر را

یادش بخیر آن صبحدم دستانمان در دست هم
آهسته می‌گفتی به‌‌من آن خواب بی‌تعبیر را

در حسرت یک نالهٔ مستانه‌ام ارفع، ولی
هرگز نمی‌خواهم دگر میخانهٔ بی‌پیر را

#ارفع_کرمانی
@Ketab_va_hekmat

دین

      با دین یا بدون دین، انسان‌های خوب کارهای خوب می‌کنند و انسان‌های بد، کارهای بد.
      امّا برای این‌که انسان با ظاهر خوب بتواند کارهای بد بکند قطعاً به دین نیاز دارد.

استفان واینبرگ
@Ketab_va_hekmat

امروز که رونق جوانیّ منست
می‌ خواهم از آن‌که شادمانی منست

عیبش مکنید اگرچه تلخست خوشست
تلخست از آن‌که زندگانی منست

#سراج_قمری
@Ketab_va_hekmat

قدیمی‌ترین اثر مصوّرِ برجای‌مانده از شاهنامهٔ فردوسی

      این اثر در واقع تکّه‌ای از یک کاشیِ ستاره‌شکلِ لعاب‌دار، با نقّاشیِ یکی از داستان‌های شاهنامه می‌باشد که عنوان «رفتن ایرانیان از دژ فرود» بر روی آن نوشته شده است.

      اثر متعلّق به اوایل قرن ۱۳ میلادی می‌باشد و هم‌اکنون در موزهٔ هنر شهر بستون امریکا نگهداری می‌شود.

یکم بهمن‌ماه زادروز حکیم ابوالقاسم فردوسی

@Ketab_va_hekmat

... لطف ملَک ز سگ‌صفتان آرزو مبر
کاندر نهاد گرگ شبانیِّ میش نیست ...

#ابن‌یمین_فریومدی
@Ketab_va_hekmat

مجازات شریران

برای سالار مغنیان بر لا تهلک، مکتوم داود

      آیا فی‌الحقیقت به عدالتی که گنگ است سخن می‌گویید؟ و ای بنی‌آدم، آیا به راستی داوری می‌نمایید؟ بل‌که در دل خود شرارت‌ها به عمل می‌آورید و ظلم دست‌های خود را در زمین از میزان درمی‌کنید. شریران از رَحِم منحرف هستند، از شکم مادر دروغ گفته، گمراه می‌شوند. ایشان را زهری است مثل زهر مار؛ مثل افعیِ کر که گوش خود را می‌بندد. که آواز افسونگران را نمی‌شنود، هرچند به مهارت افسون می‌کند.
      ای خدا دندان‌هایشان را در دهانشان بشکن. ای خداوند دندان‌های شریران را خرد بشکن. گداخته‌شده، مثل آب بگذرند. چون او تیرهای خود را می‌آندازد، در ساعت منقطع خواهند شد. مثل حلزون که گداخته شده، می‌گذرد. مثل سِقط زن، آفتاب را نخواهند دید. قبل از آن‌که دیگ‌های شما آتشِ خارها را احساس کند، آن‌ها را چه تر و چه خشک خواهد رُفت.
      مرد عادل چون انتقام را دید شادی خواهد نمود. پای‌های خود را به خون شریر خواهد شست. و مردم خواهند گفت: «هر آینه ثمره‌ای برای عادلان هست. هر آینه خدایی هست که در جهان داوری می‌کند.»

                           دعا برای رهایی

      برای سالار مغنیان بر لا تَهَلَک، مکتوم داود وقتی که شائول فرستاد که خانه را کشیک بکَشند تا او را بکُشند.

#مزامیر_کتاب‌مقدس

@Ketab_va_hekmat

ارزش زندگی

      آندره مالرو نویسندهٔ فرانسوی می‌گوید:
      زندگی ارزشی ندارد، امّا هیچ چیز هم ارزش زندگی را ندارد.

@Ketab_va_hekmat

خواهی که ترا هیچ بدی ناید پیش
تا بتوانی سخن مگوی از کم و بیش

زیرا که ز ناگفته پشیمان نشوی
وی بس که پشیمان شوی از گفتهٔ خویش

#ابن‌یمین_فریومدی
@Ketab_va_hekmat

نامه‌های ایرانی «کنت دو گوبینو»

قصّهٔ رجب

      عزیزکم، نامه‌های تو مرتّب و خوب بما میرسد، از نوشتن خسته نشوی. این‌بار نامه‌ای از دیان برای تو و باباجان می‌فرستیم. این نامه اوّلین شاهکار اوست. یک نامه هم برای مادربزرگش نوشته است.
      اخیراً در خرابه‌های ری گردش کردم. می‌گویند این شهر همان راغس است که در کتاب طوبیا ذکر شده است. من چاره‌ای جز باور کردن ندارم گرچه در آن‌جا چیزی ندیدم که مربوط به دورهٔ اسلامی نباشد. امّا این ویرانه‌ها که در دشتی پهناور پراکنده است راستی تماشایی است. این دشت در جنوب شرقی به بلوچستان و اقیانوس هند منتهی می‌شود. شش‌ساعت میان این ویرانه‌ها اسب تاختم و هرچه این گردش برای من جالب بود برای اسب محبوبم یعنی بایکالِ نجیب مایهٔ خستگی شد. می‌دانم که اگر برای تو قصّه‌ای نگویم می‌رنجی. من‌هم راستی چه وظیفه‌ای به عهده گرفته‌ام! بدبختانه فعلاً جز یک قصّهٔ غم‌انگیز چیزی بخاطر ندارم. بدا بحال تو! باید از آن عبرت بگیری.
      چهارپنج روز پیش جوانی هجده‌ساله که اسمش رجب بود ساعت یازدهِ شب درِ سفارت انگلیس را که جز کنسول کسی در آن نبود کوبید. سرباز نگهبان در را باز کرد و دید رجب با سروروی خون‌آلود، قمه‌دردست، خود را به درون انداخت و یک‌سر به‌ اصطبل رفت و بزیر شکم اسب کنسول که جای مبارکی‌ست پناه برد. رجب طفلک دمی به خمره زده و مست بود. در بازار می‌خواستند او را توقیف کنند، رجب به مردی که او را گرفته چندین ضربت زده و در حالی‌که دوان دوان فرار می‌کرد به سیّد محترمی از اهل اصفهان برخورده بود که دنبال کار خودش می‌رفت. رجب به گمان آن‌که سیّد نیز با دشمنان او همدست است با یک ضربت او را به خاک انداخته و جابجا کشته بود. اکنون از سفارت انگلیس پناه می‌خواست. وضع وخیم بود زیرا که یکی از کشتگان نسبش به پیغمبر می‌رسید. در اطراف سفارت کم‌ کم ازدحامی بوجود آمد. کنسول رجب را استنطاق  کرد و او به جنایت خود اعتراف نمود و حتّی از ارتکاب آن فخر کرد. بنابراین حمایت دولت بریتانیا از او سلب شد و به شاهزادهٔ حاکم خبر دادند که فرّاش بفرستد و رجب را ببرد. زیرا که توقیف او بدست نوکران سفارت موردی نداشت. رجب غضبناک در اصطبل ایستاده بود و اعلام می‌کرد که اگر کسی دست به او بزند فوراً خودش را خواهد کشت و البته این حادثه در وضع فعلی دردسر بسیار ایجاد می‌کرد. پس از مذاکرات متعدد میرغضب خودش آمد و به رجب نزدیک شد و آهسته چیزی در گوشش گفت. رجب بلافاصله مثل برّه رام شد و خود را تسلیم کرد.
      این واقعه در تهران سروصدایی راه انداخت. شاه‌ فرمان داد که رجب را در میدان دروازهٔ نو اعدام کنند و خود نیز به عمارتی از قصر که مشرف به این میدان است رفت تا از تماشای اعدام لذّت ببرد. معهذا ضمن آن‌که همه منتظر رسیدن مأمورین و محکوم بودند چندتن از درباریان شرفیاب شدند و به قبلهٔ عالم مبلغی در حدود هزارتومان (دوازده‌هزار فرانک) تقدیم کردند تا مقصّر را عفو کند. شاه‌ قبول‌ کرد، یکی به سبب دریافت پول‌ها و دیگر بعلّت آن‌که معلوم شد سیّد اصفهانی بوده و در تهران کس‌وکاری ندارد و بنابراین بخشیدن قاتل چندان موجب ناخرسندی مردم نخواهد شد. در این میان رجب در حالی‌که فرّاشان و میرغضب و سربازان دورش را گرفته بودند دررسید و همین‌که چشمش به شاه افتاد او و پدرش محمّدشاه و مادرش و جدّش و پدرجدّش و تمام طایفهٔ قاجار را به باد فحش گرفت و افتخار کرد به این‌که هفت‌نفر را کشته است و این‌قدر گفت تا شاه که از جا دررفته بود فرمان داد تا او را با ضربت‌های غیرِکاری بکشند و با صدای بلند اظهار تأسّف کرد از این‌که رجب شش سر ندارد تا شش‌بار لذّت تماشای سربریدن او را بچشد. بنابراین او را به پای دار سرخ‌رنگی که معمولاً سرهای بریده‌ای که از نواحی مختلف می‌آورند با آن آویخته می‌شود بردند و آن‌جا با کارد کوچکی بر طبق معمول به تدریج بریدن سر او را شروع کردند. امّا این‌بار بجای آن‌که گلو را ببرند از پشتِ گردن به دفعات سرش را جدا می‌کردند و او همان‌طور پیاپی به شاه و منسوبان او فحش می‌داد تا از گفتار بازماند. دیگر میل دارم گمان کنم که طاقت تو از شنیدن داستان طاق شده است.
      خداحافظ عزیزم، ما هرسه تو را به مهربانی می‌بوسیم. از خبرهایی که از حسن جریان کارهای خودتان می‌دهی بحدّی خوشحال می‌شوم که به گفتن نمی‌آید. قسمت مهم آسایش من وقتی تأمین می‌شود که شما را خوشبخت و آسوده بدانم.

      خداحافظ، برادر عزیزت.

@Ketab_va_hekmat

چشمم که همیشه جوی خون آید از او
سیلاب سرشک سرنگون آید از او

زآن بیم نخسبد که خیال رخ تو
با اشک مبادا که برون آید از او

#اثیرالدین_اومانی
@Ketab_va_hekmat

رقص آخر

دی‌ماه ۱۳۵۷ - میدان ولیعهد تهران

@Ketab_va_hekmat

ای خاک‌نشینِ درگه قدر تو ماه
دست طلب از دامن وصلت کوتاه

در کوی تو زآن خانه گرفتم که مباد
آزرده شود خیالت از دوریِ راه

#ثنایی_مشهدی
@Ketab_va_hekmat

نسب‌نامهٔ یک غزل حافظ (۳)

                    جلوهٔ آرزوی شاعر

      ... حافظ (متوفّی ۷۸۱) دو غزل به این مضمون سروده است. غزل نخستین او در ترکیب کلام و شیوهٔ بیان به غزل خواجو که در فوق ثبت شد بی‌شباهت نیست و شاید بتوان گفت که از او تأثّر پذیرفته است:

در دیر مغان آمد یارم قدحی در دست
مست از می و می‌خواران از نرگس مستش مست

در لعل سمند او شکل مهِ نو پیدا
وز قدّ بلند او بالای صنوبر پست

آخر به‌چه گویم هست از خود خبرم چون نیست
وز بهر چه گویم نیست با وی نظرم چون هست

شمع دل دمسازم بنشست چو او برخاست
وافغان ز نظربازان برخاست چو او بنشست

گر غاشیه خوشبو شد در گیسوی او پیچید
ور وسمه کمان‌کش شد در ابروی او پیوست

باز آی که باز آید عمر شدهٔ حافظ
هرچند که ناید باز تیری که بشد از شست

      سپس حافظ بار دیگر این مضمون را در غزلی دیگر تکرار کرده و در این‌جاست که شیوهٔ دلکش و لطیف و استادانهٔ او به کمال رسیده است. در این غزل وزن همان وزن غزل سنایی است و نکته‌های دیگری نیز نشان می‌دهد که این‌جا حافظ به غزل آن سخنور بزرگ نظر داشته است. غزل اخیر این است:


زلف‌آشفته و خوی‌کرده و خندان‌لب و مست
پیرهن‌چاک و غزل‌خوان و صراحی در دست

نرگسش عربده‌جوی و لبش افسوس‌کنان
نیم‌شب دوش به بالین من آمد بنشست

سر فراگوش من آورد و به آواز حزین
گفت ای عاشق دیرینهٔ من خوابت هست؟

عاشقی را که چنین بادهٔ شبگیر دهند
کافر عشق بُوَد گر نبُوَد باده‌پرست

برو ای زاهد و بر دُردکشان خرده مگیر
که ندادند جز این تحفه به ما روز الست

آن‌چه او ریخت به پیمانهٔ ما نوشیدیم
اگر از خمر بهشت‌ است و گر از بادهٔ مست

خندهٔ جام می و زلف گره‌گیر نگار
ای بسا توبه که چون توبهٔ حافظ بشکست

      پدید آمدن این شاهکار ذوق و هنر که در ادبیّات فارسی هم نظیرش فراوان نیست حاصل گذشت دوقرن‌ونیم زمان و کوشش ذهن و طبع سخنوران بزرگی چون سنایی و انوری و ظهیر فارابی و عطّار و خواجو بوده است. تا سرانجام نابغهٔ هنرمندی چون حافظ به وجود آمده و چنین گوهر شهواری به گریبان شاهد زیبای شعر فارسی آویخته است.

#دکتر_پرویز_ناتل_خانلری

@Ketab_va_hekmat

نسب‌نامهٔ یک غزل حافظ (۲)

                    جلوهٔ آرزوی شاعر

      ... انوری (متوفی سال ۵۸۷) همین معنی و مضمون را در وزن و قافیهٔ دیگر بیان کرده است.

باز دوش آن صنم باده‌فروش
شهری از ولوله آورد به‌جوش

صبحدم بود که می‌شد به‌وثاق
چون پرندوش نه بیهُش نه به‌هوش

دست برکرده به‌ شوخی از جیب
چادر افگنده ز شنگی بر دوش

لاله از تابش می پروین‌تاش
زهره از باد سحر سنبل‌پوش

دامن از خواب کشان در نرگس
دام دل‌ها زده از مرزنگوش

پیشکارش قدحی باده به‌دست
او یکی چنگ خوش اندر آغوش ...

هم سه‌تا در عمل آورده به‌چنگ
میر عالم بشنیدست به‌گوش

قول از این‌دست و چنان مطرب او
وای اگر شهر برآشفتی دوش

ای بسا شربت خون کز غم او
دوش گشتست بر آوازش نوش

روستایی‌بچه‌ای شهر بسوخت
کس در این فتنه نباشد خاموش


      امّا ظهیر فارابی که در سال ۵۹۸ درگذشته این غزل را چنين ساخته و در آن همان وزن و قافیهٔ غزل سنایی را پیروی کرده است:

یار می‌خوارهٔ من دی قدح باده به‌دست
با حریفان ز خرابات برون آمد مست

به‌در میکده بگذشت و صلایی درداد
سر خم را بگشاد و در غم را در بست

دل هر دیودل از ما که بدید آن مه را
گشت دیوانه و آشفته و زنجیر گسست

پشت بر صومعه کردیم و سوی بتکده رو
خرقه را پاره بکردیم و همه توبه شکست

زلف زنجیروشش کز سر ایمان برخاست
رقم کفر به ما بربنشاند و بنشست

با حریفان قلندر به خرابات شدیم
زهد برهم‌زده و کاسه به‌کف کوزه به‌دست

چون ظهیر از سر آن زلف گره بگشاید؟
که کمینه گرهی هست ازو پنجه و شست


      شیخ فریدالدین عطّار (متوفی ۶۲۳) همین قافیه را نگهداشته امّا وزنی دیگر اختیار کرده است:

نیم‌شبی سیم‌برم نیم‌مست
نعره‌زنان آمد و در را شکست

هوش بشد از دل من کو رسید
جوش بخاست از جگرم کو نشست

جام می آورد مرا پیش و گفت
نوش کن این جام و مشو هیچ مست

چون دل من بوی غم عشق یافت
عقل زبون گشت و خرد زیردست

نعره برآورد و به میخانه شد
خرقه به خم درزد و زنّار بست

کم‌زن اوباش شد و مهره‌دزد
رهزن اصحاب شد و بت‌پرست

نیک و بد خلق به یک‌سو نهاد
نیست شد از هست و شد از نیست هست

چون خودی خویش بکلّی بسوخت
از خودی خویش بکلّی برست

در سر عطّار بلندی بدید
خاک شد و در ره او گشت پست


      پس از عطّار نوبت غزل ساختن در این معنی به خواجوی کرمانی (متوفی ۷۵۳) می‌رسد. او نیز همین قافیه را با وزنی دیگر بکار برده است:

سحرگه ماهِ عقرب‌زلف من مست
درآمد همچو شمعی شمع در دست

دوپیکر عقربش را زهره در برج
کمان‌کش جادویش را تیر در شست

شبش مه‌منزل و ماهش قصب‌پوش
سهی‌سروش بلند و سنبلش پست ...

نقاب عنبرین از چهره بگشاد
طناب چنبری بر مشتری بست

به فندق ضیمران را تاب می‌داد
به عشوه گوشهٔ بادام بشکست

سرشک از آرزوی خاک‌بوسش
دوان از منظر چشمم برون جست

به لابه گفتمش بنشین که خواجو
زمانی از تو خالی نیست تا هست

چراغ صبح چون بنشست برخاست
فغان از جمع چون برخاست بنشست

      پس از آن‌که این تجربیات انجام گرفت نوبت آن بود که هنرمندی بزرگ برخیزد و از حاصل ذوق و اندیشهٔ متقدّمان خود بهره برگیرد و این مضمون و معنی را که بیش از دو قرن در غزل فارسی جلوه می‌کرد به زیباترین وجهی بیان کند. این هنرمند بزرگ حافظ بود.

#دکتر_پرویز_ناتل_خانلری

@Ketab_va_hekmat

نسب‌نامهٔ یک غزل حافظ (۱)

               جلوهٔ آرزوی شاعر

      در این چهل‌پنجاه‌سالهٔ اخیر که اندیشه‌های  نو در همهٔ شئون زندگیِ معنوی ما به تدریج راه یافته است، کم‌کم در عالم ادب و هنر هم برای ابداع و ابتکار ارزش و اعتباری بیش از اندازه قائل شده‌ایم، غافل مانده‌ایم از این‌که آن‌چه در روزگار پیشین هنر ما را به اوج کمال رسانید و امروز مایهٔ آبروی ماست ابداع و ابتکار فردی نبود بلکه آن کمال در همه‌حال حاصل آن بود که هر هنرمندی کار متقدّمان خود را سرمشق و نمونه می‌کرد و می‌کوشید که آن نمونه را بهتر و کاملتر کند، نه آن‌که تجارب سابق را ندیده بینگارد یا حتّیٰ نداند و نشناسد و با این‌حال مدّعی شود که همه خطا کرده‌اند و هیچ‌یک درخور اعتنا نیستند و اوست که می‌خواهد نخستین‌بار هنری را بنیاد کند.
      دانستن این معنی اگر برای ایجاد هنر نو سودمند باشد، برای فهم و ادراک چگونگی تحوّل و تکامل هنر قدیم بی‌شک لازم است. کسی که می‌خواهد دربارهٔ ادبیات قدیم ایران نظری اظهار کند البته باید به این نکته متوجّه باشد که آثار ادبی هر دوره نتیجهٔ تحوّل و تکامل آثار دوره‌های قبل است و دربارهٔ هیچ‌یک از بزرگان نظم و نثر فارسی حکمی درست نمی‌توان کرد مگر آن‌که متقدّمان ایشان را خوب بشناسیم و آثار همه را باهم بسنجیم و از روی این سنجش‌ بتوانیم معیّن کنیم که فلان شاعر تا کجا از گذشتگان پیروی کرده و تا چه حد نتایج ابتداع و ابتکار سلیقهٔ شخصی را بر میراث کهن افزوده و در راه کمال چند قدم پیش رفته است.
      مطالعه در چگونگیِ تحوّل و تکامل غزل فارسی یکی از اموریست که این نکته را برای ما بخوبی آشکار می‌کند. غزل عرفانی در ادبیّات ما از قرن ششم با آثار سنایی شروع شد. شاید پیش از او نیز غزلسرایانی بوده‌آند که نام و آثارشان به ما نرسیده است، امّا از سنایی تا حافظ، غزل عرفانی فارسی در راه مستقیمی سیر کرد و تحوّلی که در آن روی داد جز تکامل نبود. هر سخنور غزلسرای بزرگی که در فاصلهٔ قرن ششم تا هشتم ظهور کرد نمونه‌های پیشین را سرمشق قرار داد و کوشید که آن‌‌را کاملتر و زیباتر کند نه آن‌که طرح تازه‌ای دراندازد و راه نوی پیش بگیرد.
      نتیجهٔ همین کوشش‌های متوالی و متمادی بود که غزل فارسی را در آثار حافظ به اوج رسانید و شاید نیز حاصل همین روش بود که پس از حافظ، غزل را به انحطاط و زوال کشانید.
      امّا در این مختصر مجال آن‌که از تحوّل و تکامل غزل در همهٔ ادوار تاريخ ادبیّات فارسی گفته شود نیست. صدها نکته در این‌جا هست که بیان و اثبات هریک فرصتی و مجالی می‌خواهد. آن‌چه ذکر می‌شود مثالی است برای یکی از موارد تکامل غزل. البته این غزل معروف حافظ را بارها خوانده‌ و شنیده‌اید که مطلع آن این است.

زلف‌ آشفته و خوی‌کرده و خندان‌لب و مست
پیرهن‌ چاک و غزل‌خوان و صراحی در دست ...

      این غزل نه در قالب شعری، یعنی وزن و قافیه، و نه در معنی و مضمون و اسلوب بیان، حاصل اندیشهٔ ابتکاریِ حافظ است بلکه دنبالهٔ یک سلسلهٔ تکرار و تقلید و تصحیح و تکمیل است که از سنایی آغاز شده و به حافظ ختم گردیده است.
      مضمون کلّی این غزل، یعنی تجلّی صورت دلدارِ شوخ و شنگول و سرمست که زهد و تقوای شاعرِ عارف را به بازی گرفته است نخستین‌بار در غزل سنایی دیده می‌شود. پس از او همهٔ شاعرانی که غزل ساخته‌اند این مضمون را اقتباس کرده و به شیوهٔ خود با آن غزلی پرداخته‌اند.
      نکته‌ای که ارتباط و پیوستگیِ این غزل‌ها را هم اثبات می‌کند، علاوه بر مشابهت بل‌که وحدت مضمون و معنی، یکی بودن قافیه است. اغلب غزلسرایانی که این مضمون را اقتباس کرده‌اند همان قافیه را که نخستین‌بار در غزل سنایی می‌بینیم اخذ و اقتباس کرده و بکار برده‌اند. بعصی از غزلسرایان نیز به سلیقهٔ  خود قافیه و روشی دیگر پیش گرفته‌اند، امّا در این‌حال نیز چگونگی وصف و بیان معنی، توجّه ایشان را به سرمشق اصلی خوب نشان می‌دهد.
      قدیم‌ترین نمونهٔ این نوع غزل را چنان‌که گفتیم در دیوان سنایی (متوفی سال ۵۴۵) می‌یابیم و آن این است:

شور در شهر فکند آن بت زنّارپرست
چون سحرگه ز خرابات برون آمد مست

پردهٔ راز دریده، قدح می در کف
شربت کفر چشیده، علم کفر به‌دست

شده بیرون ز در مستی از هستی خویش
نیست حاصل شود آن‌را که برون شد از هست

چون بت است آن بت قلّاش‌دلِ رهبان‌کیش
که به شمشیر جفا جز دل عشّاق نَخَست

اندر آن وقت که جاسوس جمال رخ او
از پسِ پردهٔ پندار و هویٰ بیرون جست

هیچ ابدال ندیدی که در او درنگریست
که در آن ساعت زنّار چهل‌گز بنبست

گاه در خاک خرابات به جان باز نهاد
خاکیی را که از این خاک شود خاک‌پرست

بر درِ کعبهٔ طامات چه لبیک زنیم
که به بتخانه بیابیم همی‌ جای نشست


#دکتر_پرویز_ناتل_خانلری

@Ketab_va_hekmat