اندیشه در اکنون

من و مدارس فلسفی قم و تهران(بخش اول)

🔰پس از سالها، هفته پیش، توفیق دیدار مجدد استاد گرانقدرم حجت الاسلام #یزدان_پناه را داشتم. حضور در جلسه درس ایشان، خاطرات سالهای متعددی را برایم زنده کرد که بخشهایی از #اشارات بوعلی، #حکمه_الاشراق سهروردی و مسائلی از #حکمت_متعالیه را در جلسات عمومی و خصوصی از این استاد فرهیخته آموختم؛ که این بهره¬مندی، در زمان نگارش پایان¬نامۀ کارشناسی ارشد با راهنمایی ایشان، به اوج رسید.

🔰استاد مثل قبل، به همان سبک خاص خودشان -و برخلاف نظام آموزش متداول فلسفه اسلامی- به نحو مساله محور و بر مبنای آثار مختلف فیلسوف، به تدریس مشغول بودند. نگاهم در گوشه و کنار کلاس درس، یا همان مسجدی که درس در آن برگزار میشود، در هوای یافتن دوستی از همان ایام بود، اما جز یک نفر از همدرسان قدیم را نیافتم. لابد هر کدام در گوشه ای سرنوشتی یافته¬اند. تغییرات مختلف بافت مرکز شهر نیز، مانع از یادآوری سالهای خوش طولانی تحصیل فقه و اصول و فلسفه در مراکز سنتی قم نبود.

🔰اولین جرقه علاقه مندی من به فلسفه، در موسسه امام صادق ع و توسط استادی که #بدایه_الحکمه را می ¬آموخت رقم خورد؛ طرح مساله اصالت وجود دچار حیرتم کرد. به یاد کتاب #الکبری_فی_المنطق افتادم که اوائل طلبگی و هنگامه تابستان در مدرسه #فیضیه درس گرفتم؛ طلیعه آن هنوز در ذهنم مانده است:

🌿بدانکه آدمی را قوه‌ئیست درّاکه که منتقش گردد در وی صور اشیاء چنان که در آئینه🌿

🔰صبحهای تابستان از ساعت ۷تا۱۲ دروس مختلفی از فقه و #منطق و #صرف و #نحو را از استاد می آموختیم. سختترین و نامفهوم ترین مساله منطقی برای نوجوان ۱۴ یا ۱۵ ساله ای چون من، فهم مفهوم کلی بود که استاد هر چه تلاش کرد جز ابهام بیشتر من نتیجه ای در بر نداشت. مساله #اصالت_وجود نیز برایم چنین بود فکر کنم شبیه به همان حیرتی که #ارسطو گفته است.

🔰ذهن ماهیت یاب من چه سرسختیها در برابر استاد و مسئلۀ اصالت وجود نشان داد؛ و پاسخ این بود که شاید گذر زمان رسوبات نگاه عامیانه و کثرت¬بین را زائل کند و امکان درک وحدت را فراهم سازد. درست نمیدانم که چه بود و چه شد، اما دست تقدیر این بود که شاگردی ممتاز در #فقه و #اصول و #کلام را سرگشته فلسفه سازد و شوق آموختن و رنج حقیقت جویی و عشق به فلسفه را در کنار هم نِشاند.

🔰#نهایه الحکمه را با صوت آیت الله #فیاضی و دیگر بخشهای اشارات بوعلی را از محضر آیت الله احمد #بهشتی و استاد #حشمت_پور درس گرفتم. سبک هر کدام از این اساتید متفاوت از یکدیگر بود. کتاب و موضوع محوری این سه استاد به جای مساله محوری و کلان نگری استاد یزدان پناه از بارزترین آنها بود. بیان مشائی و استدلالی استاد فیاضی، اشراب ذائقه متعالیه ای استاد بهشتی در تدریس اشارات و تسلط کم نظیر استاد حشمت پور بر متون کهن و البته تفصیل گویی بسیارشان برداشت من از سبک آموزش آنها بود.

@Andisheh_Aknun

مروری کوتاه بر ریشه های تاریخی مساله اتحاد عقل و عاقل و معقول

✍️مجید احسن، میلاد نوری

☘️از یونان باستان تا دوران معاصر اندیشه، مسئلۀ #معرفت_شناسی چیزی جز بررسی رابطۀ عالم و معلوم نبوده است. این امر ناشی از آن است که معرفت همیشه معرفت به چیزی است و بدون توجه به معلوم نمی-شود از علم و عالم سخن گفت. عالِم بدون شناخت معلوم نمیتواند عالم باشد و معلوم بدون اینکه متعلَّقِ علمی واقع شود نمیتواند معلوم باشد. با این حال، دقت در ارتباطِ عالم و معلوم، از سویی مستلزم جدایی میان این دو است، زیرا به وضوح عالم و معلوم دو چیزند؛ و از سوی دیگر، در صورت عدم اتحاد میان آن دو، امکان شناخت منتفی میشود، چراکه علم به چیزی بدون اتحاد با آن ممکن نیست، به این دلیل که علم یک حقیقت بسیط و مجرد است و لازمه اش وحدت و یکپارچگی است.

☘️با این حال، هم متعلقات شناخت و هم قوای شناخت دارای مراتبی است که بالاترین آنها همان معرفت عقلی است، و به لحاظ تاریخی نیز، مسئلۀ اتحاد #عاقل و #معقول بحث برانگیزترین جنبه از ارتباط عالم و معلوم است.

☘️رجوع به تاریخ اندیشۀ فلسفی نشانگر بررسی این مسئله نزد فلاسفۀ #یونان_باستان است. #پارمنیدس عقل را تنها طریق معرفت میداند که با موضوع هستی مطلق متحد است(1). از نگاهِ او، عقل جز با امر معقول در ارتباط نیست و با آن وحدت دارد، چنانکه میگوید: «برای من فرقی نمیکند که چه زمانی شروع کنم، زیرا به همان جایی بازخواهم گشت که از آن آغاز کرده ام»(2).

☘️#افلاطون نیز در بحث از معرفت، متعلق آن را امری ثابت میشمارد که تنها از طریق عقل در دسترس است: «آنچه همواره هست ... تنها از طریق عقل در دسترس است که حاوی تبیینی مستدل (باور موجه) است؛ این چیزی است که ثابت است»(3). بنابراین، افلاطون نیز معتقد است که عقل با متعلق واقعی شناخت وحدت دارد؛ زیرا براساس نظریۀ تذکر (#آنامنِسیس)، صور معقول به عنوان موضوعات معرفت، باید در درون نفس موجود بوده باشند (4)

☘️توجه به مسئلۀ اتحاد عقل و عاقل و معقول در فلسفۀ #ارسطو نیز مورد اشاره است. ارسطو نیز، همچون افلاطون، قائل به امکان معرفت است ، اما برخلاف افلاطون، این معرفت را در مراتب استکمال نفس قابل حصول میداند(5)؛ بدین معنا که، با حصول معقول برای نفس، نه تنها معرفت به آن معقول، بلکه خودِ قوۀ عاقله به فعلیت میرسد؛ و این امر جز از طریق باور به اتحاد عاقل و معقول ممکن نیست؛ و به تعبیر خود وی: «عقل همین که یکی از معقولات گردید، قادر است خود را نیز بیاندیشد... خودآگاهیِ عقل، در تعقل معقول رخ میدهد که عقل، بالفعل با آن متحد است ولی بالقوه با هیچ معقولی متحد نیست» (6).

☘️نتیجه این که، عقل با معقول خودش متحد است و جز از طریق تعقل آن، چیزی نیست، و با پذیرش صورت معقول خودش نیز عقل بالفعل میشود. خروج این عقل از مرحله قوه به مرحله فعلیت مستلزم وجود عقلی است که ارسطو آن را عقل فعال می نامد؛ زیرا «واجب است در نفس، عقل (دیگری) را تمییز دهیم که مشابه علت فاعلی بوده و همه معقولات را احداث میکند،... این عقل (فعال) چون بالذات فعل است، مفارق و غیرمنفعل و عاری از اختلاط است، چراکه فاعل همواره شریفتر از منفعل و مبدأ شریفتر از ماده است... و نمیتوان گفت که این عقل گاهی می اندیشد و گاهی نمی اندیشد(7).

@majidahsan62

‍‍ ‍‍ بازار پر هیاهویی به نام حقیقت

🌿اسفندماه سال گذشته بود که تمایل به خواندن رساله #المنقذ_من_الضلال غزالی در برخی از دوستداران فلسفه که با من مرتبط هستند ایجاد شد.

🌿زمینه آن، خواب یکی از ایشان بود که در آن #غزالی به مثابه صاحب مغازه ای او را به خرید #معرفت و #حقیقت دعوت کرده است و وی با شک در این دعوت، عرضه کننده دیگری را جسته است.

🌿به ذهنم آمد که تشبیه مدعیان حقیقت به دکان داران بازار اندیشه در نوع خود جالب و تامل برانگیز است. آنهم بازاری که اهالی اش در ادعایی واحد، مدعی عرضه حقیقت میباشند و در عین حال، چنان محصولات متفاوت و متنوعی را پیشنهاد میکنند که باعث سرگردانی و شگفتی خریداران میشوند.

🌿غزالی خود از جمله سرگردانان این وادی است که سرمایه سالهای دراز تحصیل و تدریس را به کناری افکنده و با #فرار_از_مدرسه، یافت حقیقت را وجهه همت ساخته و رنج آوارگی را بر خود آسان و به جان خریده است:
من هماندم که وضو ساختم از چشمه عشق/ چار تکبیر زدم یکسره بر هر چه که هست

🌿شاید بتوان گفت که #حیرت او از سنخ آپوریا و حیرتی باشد که #ارسطو آن را نقطه آغاز فلسفه دانسته است. نقطه آغازی که به قول #سهراب، غبار عادتی که پیوسته در مسیر تماشاست را میزداید. غبار عاداتی مثل طبیعت، انسان، خدا، مرگ، ذهن و... که هر کدام در تاریخ بیش از دو هزارساله فلسفه با #حیرت_فلسفی از دیدگان شسته شده و عرصه متفاوت و جدیدی از فکر و اندیشه به روی بشر گشوده اند.

🌿رساله المنقذ گزارش چنین حیرتی است که از حسب حال نویسی همچون زندگینامه خود نوشت ابن سینا و سیاحت شرق آقانجفی قوچانی فراتر میرود و بدون هراس از خطر تاریکی و هلاکت در وادی گمراهی به ژرفای دریای اقوال مختلف دوره خود وارد شده به قضاوت در باب آنها مشغول میشود.

🌿رساله ای که به گفته برخی قابل تطبیق با شش اثر دیگر است: اعترافات آگوستین قدیس، تاملات دکارت، اندیشه‌های پاسکال، اعترافات روسو، اعترافات تولستوی و در نهایت گزارش به خاک یونان کازانتزاکیس.

🌿نثر محکم و زیبای غزالی دلیل دیگری است که خوانش این رساله را برای علاقه مندان به تقویت زبان عربی بایسته میکند. تلاش خواهم کرد تا صوت این درسگفتار هفتگی به اشتراک گذاشته شود.
@majidahsan62

اندر احوالات فلسفه(قسمت دوم)

🔸در قسمت اول بحث اشاره کردم که سوال در مورد #چیستی و #ضرورت_فلسفه یا تشکیک در فایده و اهمیت آن محل تامل خیلی از افراد است.

🔰معمولا در جدل با پرسشگر یا مخالف فلسفه می توان #فلسفه_ورزی ایشان را گوشزد کرد چه اینکه سوالاتشان، خود مبتنی بر مفاهیمی چون #ضرورت، #فایده و... است؟ اساسا ضرورت چیست و بنیاد آن کدام است؟ چه اقسامی دارد؟ آیا امری #سوبژکتیو است یا #ابژکتیو؟ و سوالات متعدد دیگر. همین سوالات در مورد مفهوم فایده و دیگر اجزای سخن سوال کننده قابل طرح است.

🔰صرفا پس از روشن شدن پاسخ این سوالات است که نوبت به ارائه استدلال در باب ضرورت و فایده داشتن یا نداشتن #فلسفه می رسد و آیا شروع در این امور خود فلسفه ورزی نیست؟؟؟

🔰جالب اینکه اولین فیلسوف شاخص جهان اسلام #کندی این سخن #ارسطو به مخالفین فلسفه را گوشزد می کند که:
"یا باید فیلسوف بود و یا برای فیلسوف نبودن باز باید فیلسوف بود".

🔹ممکن است این اشکال مطرح شود که این نگاه به فلسفه، چنان عام است که حتی مخالفین فلسفه را در بر می گیرد.

🔰در پاسخ به این اشکال سریعا ذهنم معطوف به #مغالطه_ای می شود که در آن نهفته است و آن اینکه ابتدائا دو دسته موافق و مخالف فلسفه را بازشناخته پیش از آنکه شاخص فلسفی بودن را بیان کرده باشد.

🔹پس شاید سزاوار است که پیش از هر چیزی، لَختی تامل کرده و کمی از فلسفه سخن بگوییم و پس از آن، بحث را ادامه دهیم.

🔰مشهور است که ساحت فلسفه برخلاف علوم دیگر، ساحت #عقلانیت در حوزه #موجود است بدون آنکه اختصاص به نوع خاصی از موجودات داشته باشد و همین نیز موجب می شود که گاه آن را #انتزاعی و بریده از واقعیتهای دم دستی بر شمرند.

🖌دکتر مجید احسن(پژوهشگر حوزه فلسفه و دین)
@majidahsan62

🔰چند روز پیش با یکی از اساتید #دانشگاه #تهران در باب عدم تسلط افراد بر #متون #اصلی و #تخصصی اعم از غربی و اسلامی صحبتی داشتیم.

🔴متعدد دیده ام کسانی را که محکم و البته زیبا و به ظاهر مستند سخن می گویند؛ تو گویی برداشتهای دقیق خود از فیلسوفی را بیان می کنند اما اهل تشخیص می فهمند که حتی یکبار نیز مراجعه به #متن #اصلی نداشته و بر اساس #شنیده ها سخن می گوید‌.

🔵به عنوان مثال من در باب #ابن #سینا و #مابعدالطبیعه #ارسطو سه گزارش(یکی گفتگو، یکی مصاحبه و یکی شفاها) دیده ام که تطبیق آنها با متن فوق، عدم اعتبار هر سه را به خوبی نشان می دهد.

البته رعایت حرمت افراد مانع از بیان تفصیلی این مطلب است ولیکن حرمت علم و حکمت می طلبد #وصیت #سهروردی را یادآوری کنم:

و لایطمئن احد ان یطلع علی اسرار هذا الکتاب دون المراجعه الی الشخص الذی یکون خلیفه عنده علم الکتاب(مجموعه مصنفات،ج۲،ص۲۵۹)

🔰آری؛ در دوره ای که حوصله مراجعه به متون کهن و تخصصی کم شده است، #قدرت #سخنوری، #شهرت و #حضور #رسانه ای و مواردی از این دست که به خودی خود بد نیستند می توانند رهزن بوده و اعتماد مطلق و البته نابجای ما را سبب شوند.

تسلط به متون یک #فیلسوف(نه صرفا آن بخشهایی از آثار که #کتاب #درسی شده اند)، تسلط به #دوره #تاریخی فیلسوف و زیست جهان های متفاوتی که وی با آنها مواجه بوده، آشنایی با پشت صحنه های مسائلی که فیلسوف را به اینگونه تحلیلها و پاسخها کشانده، توانایی تحلیل و فلسفه ورزی تنها بخشی از ویژگی های کسی است که می تواند مصداق اهل تخصصی باشد که #شیخ #اشراق ما را به مراجعه به او فرا می خواند.

🖌دکتر مجید احسن(پژوهشگر حوزه فلسفه و دین)
@majidahsan62