سیدجواد میری مینق

امروز جلسه اول این کلاس برگزار شد. من تلاش کردم یک مقدمه به بحث دیکولونیالیتی بزنم و مقدمه من از ارنست گلنر Ernest Gellner شروع شد و کتاب پست‌مدرنیسم، عقل و دین او را محور قرار دادم و به تمایز امر جهانشمول و امر جهانی و امر محلی پرداختم و چالش بنیادگرایی و مبحث "پایان تاریخ" فوکویاما و روح هگل را مطرح می‌کردم. برای دسترسی به فایل جلسه با آکادمی سپنتا تماس حاصل کنید.

سیدجواد میری

https://t.center/sepantasocialscience

@seyedjavadmiri

«مطالعات فرهنگی-پسااستعماری خاورمیانه»

دوره‌ی سوم: «نقد روایت‌های اروپا-محورانه علوم انسانی در ایران و خاورمیانه»

مدرس: دکتر سید جواد میری
و تسهیلگری م. محسن غمام

در این دوره به بررسی مفهوم استعمارزدایی (decoloniality) و تمایز آن با دو مفهوم پسااستعماری (post-colonial) و ضداستعماری (anti-colonial) خواهیم پرداخت و امکان‌های استعمارزدایی را با نگاهی به اندیشه «آنیبال کوینخانو» مورد مداقه قرار خواهیم داد.

✅ چهارشنبه‌ها، ساعت ۱۸، آغاز از ۱۲ دی‌ماه (چهار جلسه)

✅ هزینه ثبت‌نام: 400 هزار تومان

✅ افرادی که در یکی از دوره‌های پیش ثبت‌نام کرده‌اند، می‌توانند با تخفیف 10% در این دوره شرکت کنند.

جهت ثبت‌نام:👈
👉@Sepanta_academy

با همکاری «تاریخ، نقد فرهنگ، الهیات»
https://t.center/cultureforhumiliated

آکادمی سپنتا
https://t.center/sepantasocialscience

تاملی درباره "غمزه" به مثابه جذبه‌های قلبی

اگر بخواهیم دیوان شاه اسماعیل را از منظر "واردات قلبی" -آنگونه که عرفاء و حکماء و صوفیه تعریف کرده‌اند- تفسیر کنیم آیا دیوان خطائی تحمل چنین تاویلاتی را دارد یا خیر؟

نخست اجازه دهید به این نکته بپردازیم که واژه "غمزه" به چه معناست؟ کلمه غمزه به معنای "اشاره با چشم و ابرو یا چمشک زدن از روی ناز و کرشمه" است. اما در ادبیات عرفانی و مباحث صوفیان "غمزه" بار معنایی دیگری دارد. یکی از معانی عرفانی "غمزه" نگه داشتن سالک توسط محبوب است که در دو حالت "خوف" و "رجاء" او را قرار می‌دهد و با رساندن راحت پس از محنت و چشاندن محنت پس از راحت وجودِ سالک را صیقل و جلاء می‌دهد تا او بتواند در مسیر و مصیر اسفار انا لله و انا الیه راجعون به فلاح و رستگاری برسد. در خوانش حِکمی و عرفانی و متصوفه و باطنی "خوف" به اضطراب ناشی از اطلاع بر اخبار و انذار رسولان الهی است و "رجاء" به معنای امید به امری محبوب از ناحیه حق است. حال غمزه به معنای استعاری آن نشان از جزر و مد احوالات بین سالک و حق دارد که در عالم انفسی خویش و سیر و سلوک خود دچار خوف و رجاء می‌گردد و این نوسانات به انحاء گوناگون او را در راه رسیدن به مبدا اعلی پخته و بالغ می‌نماید. یکی دیگر از معانیی که غمزه در بین اهالی باطن پیدا کرده است مفهوم "فیوضات و جذبه‌های قلبی" است. اهل باطن قائل به این هستند که انسانِ سالک با قلبش به مبدا اعلی وصل می‌شود و این اتصال موجب می‌شود انسان در وضع محادثه با حق قرار گیرد و از این روست که آنها از عبارت "حدثنی قلبی عن ربی" بسیار بهره می‌گیرند. به عبارت دیگر، به جای اینکه دائم "احادیث تاریخی" را نقل کنند قائل به "احادیث قلبی" هستند و شاهد مثال این رویکرد شمس تبریزی است که می‌گفت اگر از خدای چیزی شنیده‌اید عرضه کنید والا چه سود که داّم از این و آن نقل کنید. به سخن دیگر، غمزه شرح حال قبض و بسط و احوالات و محادثات سالک با محبوب خویش است که در آن حالات و مقامات و قبض و بسط‌ها سالک از جدایی‌ها یا حس جدایی‌ها و وصل‌ها و اضطرابات خویش ناله و شادی و فغان و فریاد‌ها می‌زند و این احوالات را به زبان استعارات میآمیزد تا گوشه‌ای از شکایات خود را حکایت کند و به اهل دل بگوید که احوال نی‌ی که از نیستان او را ببریده‌اند تا چه حد و تا به کجا نالان و بدحال است. کلیت این قبض و بسط‌ها در زبان اهل باطن استعارتاً "غمزه نامیده می‌شود که به معنای "فیوضات قلبی" می‌باشد. حال سخن اینجاست که آیا شاه اسماعیل با این مضامین اهل باطن و مفاهیم حِکمی و معانی عرفانی آشنایی داشته است؟ برای فهم این مسئله نیاز داریم به متن دیوان خطائی رجوع کنیم و ببینیم آیا ردپایی از این مفاهیم در اشعار او وجود دارد یا خیر؟ در غزل سیصد و یک، خطائی وضع قلبی خویش و جذبه‌های باطنی خود را با کلمه "غمزه" به زبان ترکی اینگونه ترسیم کرده است:


گرچی غمزن تیغ اولوبدور خیل عشاقه، ولی
چشم خونخوارون-دورور هر دم به دم قان ائیله‌ین


در اینجا خطائی غمزه و چشمک زدن و کرشمه یار را به تیغی تشبیه کرده است که خیل عشاق را در وضع خوفناکی قرار داده است ولی با همه این احوال سالکان امیدوار به چشم و کرشمه یار هستند. به عبارت دیگر، بحث خوف و رجاء که در بین اهل باطن در باب اسفار وجودی مطرح بوده است در ادبیات خطائی هم موجود است و او هم فیوضات و جذبه‌های قلبی خود را که ماحصل تجربیات سلوکی خویش است را به زیبایی در دیوان خطائی به تصویر کشیده است. این سخن بدین معناست که دیوان خطائی و مفاهیم و مضامین آن بخشی از جریان عرفانی و تصوف در جهان ایرانی و اسلامی و شرقی (و حتی بخش مهمی از سنت ذوقی گنوسی در سطح جهانی) است که از "مفاهیم مشترک" و "مضامین هموند" بهره می‌برند و این خود نشان می‌دهد که جملگی از سرچشمه‌های مشترک تفکر ذوقی نشات می‌گیرند.

سیدجواد میری

#شاه_اسماعیل_خطائی
غزل (۳۰۱)


@seyedjavadmiri

افلاطون می‌گوید:

حکومت ایده‌آل حکومتی است که تعلیم و تربیت حقیقی را حمایت می‌کند!

@seyedjavadmiri

تاملی درباره "غمزه" به مثابه جذبه‌های قلبی

اگر بخواهیم دیوان شاه اسماعیل را از منظر "واردات قلبی" -آنگونه که عرفاء و حکماء و صوفیه تعریف کرده‌اند- تفسیر کنیم آیا دیوان خطائی تحمل چنین تاویلاتی را دارد یا خیر؟

گرچی غمزن تیغ اولوبدور خیل عشاقه، ولی
چشم خونخوارون-دورور هر دم به دم قان ائیله‌ین

#شاه_اسماعیل_خطائی
غزل (۳۰۱)

#بزودی
@seyedjavadmiri

و می‌گوید بمانند مسافر حبشه (کنایه از سیه‌چرده‌گی) که به روم (کنایه از سپید‌چهره‌گی) افتاده است، آن خال سیاه بر روی سپید تو نقش بسته است. اولاً در اینجا آرایه‌های ادبی و کنایه‌های لایه به لایه چنان در دستان هنرمند خطائی به تصویر کشیده شده‌اند که اهل ادب باید به آنها بپردازند و به ما بگویند که چگونه او سفر خال سیاه بر روی چهره‌ی سپید را به مسافری تشبیه کرده است که از حبشه در آفریقا به سوی روم حرکت کرده است و سپس در لا به لای این ترسیم ادبی به ظرائف حکمی و عرفانی نیز توجه داشته است. زیرا همانطور که گفتیم "خال هندو" کنایه از وحدت حقیقت و اشاره به عالم غیب است. جالب اینجاست که شاه اسماعیل تمامی این ظرافات را بر روی چهره یار ترسیم کرده است و از خلال آن به حقیقت و نقطه وحدت حقیقی رسیده است. به سخن دیگر، در این بستر مشخص می‌گردد که دیوان خطائی هم بخشی از همان اقیانوس حکمت و عرفان و تصوف و ادب است که در ایران به زبان ترکی مفاهیم ذوقی را به تصویر کشیده است. به زبان ساده‌تر، حضور مفاهیم مشترک عرفانی در دیوان شاه اسماعیل را که به زبان ترکی بیان شده است عیناً در زبان فارسی و عربی نیز می‌توان یافت و این حجم از اشتراکات اتفاقی نیست بل همگی به یک مبدا نظری اشارت دارند و آن هم سنت تفکر ذوقی است که آبشخورهای بنیادین آن در شرق و غرب عالم غیر قابل کتمان است و آن هم -به قول علامه جعفری- ریشه در "فرهنگ مشترک بشری" دارد. از این منظر باز-خوانش سنت خطائی در افق کنونی حائز اهمیت است تا از قِبَل آن و با اتکاء به تفکر ذوقی -یا به زبان استاد مهدی حائری یزدی (Knowledge by Presence)- و آبشخورهای آن بتوانیم در کرانه -به زبان فیلسوف معاصر محمدعلی مرادی- نقدی فراسوی عقلانیت دکارتی-کانتی سامان دهیم.


#شاه_اسماعیل_خطائی

سیدجواد میری
@seyedjavadmiri

تبارشناسی مفهوم "خال هندو" در دیوان خطائی

خال هندو به چه معناست؟ عرفاء در جهان اسلام بسیار از این ترکیب مفهومی برای بیان مکنونات قلبی خود استفاده کرده‌اند و در ایران هم شعراء در زبان-جهان‌های عربی و ترکی و فارسی (جهان عتف) استفاده کرده‌اند. این ترکیب همزمان یک وجه ظاهری دارد و وجوهی باطنی که موجب شده است که عرفاء نگاه معناداری به این ترکیب داشته باشند. در معنای ظاهری "خال هندو" اشارت به نقطه قرمز رنگی دارد که معمولاً زنان "هندو یا دهارما مذهب" و "جین مسلک" در مرکز پیشانی خود قرار می‌دهند. اما سوال اینجاست که این "خال" که زنان هندوستانی بر پیشانی خود قرار می‌دهند چه ربطی به حالات عرفانی صوفیان و شهودات عرفاء و دقائق نظری حکماء دارد؟‌ البته جالب است بدانیم که قرمزی خال در ادبیات "جهان عتف" (جهانی که به سه زبان عربی و ترکی و فارسی شکل تمدنی گرفته) تبدیل به رنگ سیاه شده است و شعراء این سیاهی خال را مورد امعان دقائق نظری خود قرار داده‌اند. به عنوان مثال، حافظ و صائب و شهریار در باب "خال هندو" به ترتیب اینگونه سروده‌اند:

اگر آن ترک شیرازی بدست آرد دل ما را
به خال هندویش بخشم سمرقند و بخارا را

اگر آن ترک شیرازی بدست آرد دل ما را
به خال هندویش بخشم سر و دست و تن و پا را

اگر آن ترک شیرازی بدست آرد دل ما را
به خال هندویش بخشم تمام روح و اجزاء را

بنابراین ترکیب "خال هندو" جایگاه ویژه‌ای در ادبیات عرفانی دارد اما پرسش اینجاست که این ویژگی چه مبانی نظری دارد؟‌ به نظر میآید برخی بر این نظر هستند که در مذهب دهارما (مسلک هندوان) :مرحله خال" یکی از مراحل سیر و سلوک در بین پیروان این مذهب است. به عبارت دیگر، به نظر میآید که علاقه عرفاء و دروایش به ترکیب "خال هندو" صرفاً یک ظرافت ادبی نیست بل نشان از مشترکات فهم عرفانی و درک حِکمی بین عرفاء و دروایش و حکماء در جهان اسلام و حکمای هندی دارد. به سخن دیگر، رفت و آمد حکماء و دروایش بین هند و ایران و ترکستان و بالکان و قفقاز و آناتولی و تبت و هیمالایا از ازمنه قدیم رایج بوده است و این ترکیب صرفاً جنبه استعاری ندارد بل ریشه در تعاملات فرهنگی بین هند و جهان اسلام دارد و ظهور و بروز و نمود ترکیب "خال هندو" در اشعار عربی و ترکی و فارسی اتفاقی و استعاری نیست حتی اگر ابعاد استعاری هم پیدا کرده باشد. حال اجازه دهید به این بپردازیم که از منظر گنوسی در بین عرفای هندی خال یا بوتو و بیندی (Bindi) -که در زبان سانسکریت به معنای نقطه و خال است- با "آجنا" یا "چاکرا" ارتباط دارد. چاکرا یا آجنا اشاره به "حکمت پنهان" یا چشم ثالث دارد. این سخن بدین معناست که خال یا همان بیندی که بر پیشانی زده می‌شود نشانی از ماندالا است و نمایانگر عالَم است که در بین دو چشم انسان بر روی پیشانی بعد از سیر و سلوک توسط راهنمای حقیقت زده می‌شود و این همان چشم سوم است که سالک پس از وصول به آن دائم‌الذکر باید باشد و متوجه نقطه کانونی حقیقت و دهارما (راه). بنابراین خال قرمز نشانگر تکریم و یادآوری مداوم ذکر حق در مرکز افکار سالک می‌باشد. به سخن دیگر، عرفاء و دروایش در جهان اسلام با این ایده در باب "خال" آشنایی بنیادین داشتند و از این مفهوم گنوسی برای تفسیر مکنونات قلبی خویش استفاده می‌کردند. خال هندو در عرفان کنایه از "وحدت حقیقت" و اشارت به "عالم غیب" است. به تعبیر دقیق‌تر، هنگامیکه عرفاء از مفهوم "خال هندو" استفاده می‌کنند به زبان ساده در باب وحدت وجود سخن می‌گویند. خال نقطه وحدت حقیقی است. در چارچوب نظری صوفیه خال اشاره به مبدا و منتهای کثرت می‌باشد و به معنای ظلمت نیز به کار می‌رود که این ظلمت نسبت عمیقی با "وضع انسانی" یا "هبوط" دارد که به موجب آن وجود آدمی دچار عدم آگاهی نسبت به "انوار الهی" می‌شود و تا مواجهه بنیادین با پیر یا مراد یا قطب و یا امام پیدا نکند "چشم سوم" او بینا نخواهد شد. همانطور که اشاره کردیم خال هندو شبیه یک نقطه است و این یعنی نقطه "رمز وحدت" است و منبع لایزال هستی است. حال با این مقدمات اجازه دهید برویم سراغ دیوان خطائی که در آن مفهوم "خال" و "خال هندو" مورد استعمال قرار گرفته است و از خود بپرسیم که آیا شاه اسماعیل در زبان ترکی با این جهان فکری نسبتی داشته است و اگر داشته است این نسبت را آیا می‌توان در اشعار و افکار او ردیابی کرد؟ در غزل سیصد و سه در دیوان خطائی ما با این بیت روبرو می‌شویم که شاه اسماعیل از یار مه‌رو سخن می‌گوید و می‌پرسد آیا این زیبایی آفت دلها است یا صرفاً چهره‌ایی از یار زیباست؟

یوزون گوردوم سنون ای یار مه‌رو
کونول‌لر آفتی یا یوزمودور بو؟

پس از وصف روی و لب یار، شاه اسماعیل می‌گوید

حبش‌دور کیم مسافر رومه دوشموش
یوزون صحنینده‌کی اول خال هندو

در این بیت همانگونه که مشاهده می‌کنید خطائی به ترکیب "خال هندو" در صحنِ چهره‌ی یار اشاره می‌کند ...

#شاه_اسماعیل_خطائی


@seyedjavadmiri

تبارشناسی مفهوم "خال هندو" در دیوان خطائی


حبش‌دور کیم مسافر رومه دوشموش
یوزون صحنینده‌کی اول خال هندو

(غزل ۳۰۳)


سیدجواد میری


@seyedjavadmiri

 
گروهی دیگر، به‌طور خستگی‌ناپذیر در تلاش برای برکناری فلان مقام مسوول و استعفای فلان مقام دیگر مسوول هستند و عده‌ای دلواپسِ تاخیر در ابلاغ قانون حجابند. از سوی دیگر، در سطوح بالای دولت، هنوز راجع به رشد ۸درصد و اجرای برنامه هفتم صحبت می‌شود و مجلس شورای اسلامی با جدیت و صرف وقت در حال بررسی بودجه‌ای است که احتمال محقق شدن فروض اصلی آن بسیار پایین است، گویی هرنهادی سعی می‌کند خود را از مسائل اصلی دور نگه داشته و به مسائل دست چندم مشغول کند. 
 
شدت دور بودن دغدغه‌های اکثر حکمرانان ما از مسائل مهم ذکرشده بعضا به اندازه‌ای است که گویی آن‌ها در کشوری دیگر مسوولیت دارند. لذا این نگرانی به‌وجود می‌آید که شاید سیاستمداران ما شبیه به کوهنوردانی شده‌اند که در سرمای کوهستان، گرفتار سرمازدگی شده‌اند و در پی آن، به خواب رفته‌اند. این یادداشت هرچند بسیار تلخ نوشته شده است، اما امیدوارم تلخی آن، نیشتری باشد که این افراد را از خواب سرمازدگی بیدار کند.
 
 مردم ما حق دارند بدانند که نظام تصمیم‌گیری برای مواجهه با شرایطی که احتمال وقوع آن بسیار زیاد است و زندگی آن‌ها را کاملا تحت تاثیر قرار می‌دهد، چه برنامه‌ای دارد. اگر نظام تصمیم‌گیری برای شرایط دشوار پیش‌رو، سندی در دست تهیه دارد، لازم است به جامعه اعلام کند که چگونه قرار است از چنین شرایط مهلکی خارج شویم.
 
 اگر به همین صورت پیش برویم، جامعه دچار پاندمی یأس خواهد شد که امیدوارم عواقب این پاندمی به‌طور واقعی درک شده باشد. زمان آن فرارسیده است که هرچه سریع‌تر، تصمیماتی هرچند تلخ، اما بسیار مهم و سخت گرفته شود. لحظه به خواب رفتن در حالت سرمازدگی، مرگ قطعی را در پی خواهد داشت. مراقب پاندمی یأس باشید.

@seyedjavadmiri

 
۲-۵. نوسانات بزرگ و مخرب بازار ارز، همراه با تورم بالا که به جزء ثابت و همیشگی از زندگی اقتصادی ما تبدیل شده، فقط علامت بی‌ثباتی وعدم قطعیت می‌دهد. 
 
۳. مسائل اجتماعی
۳-۱. افزایش ۱۰میلیونی به جمعیت زیر خط فقر که در سال‌های اخیر اتفاق افتاده، واقعه‌ای بسیار مهم است و قاعدتا باید تبدیل به بزرگ‌ترین نگرانی نظام حکمرانی می‌شد. پیامد این اتفاق بزرگ را می‌توان در اعتیاد و طلاق و وقوع انواع جرم‌ها مورد شناسایی قرار داد. 
 
۳-۲. انتشار اطلاعات با تواتر نسبتا زیاد که هر از چندی درباره فسادهای رخ‌داده در زندگی مقامات کشور یا فرزندان آن‌ها صورت می‌گیرد، در کنار بنگاه‌داری‌های رانتی غیرخصوصی و غیردولتی، وقتی با فشارهای سنگین اقتصادی که به زندگی مردم وارد می‌شود، همراه باشد، بنیان سرمایه اجتماعی نظام حکمرانی را از این هم سست‌تر می‌کند. پیمایش‌های انجام‌شده از نگرش‌های ایرانیان نشان می‌دهد که وضعیت سرمایه اجتماعی نظام حکمرانی در حضیض تاریخی خود قرار دارد. 
 
۳-۳. گسست‌های اجتماعی- فرهنگی موجود میان جامعه به‌ویژه در میان جوانان، کاملا هشداردهنده و آتش زیرخاکستری است که هرچند با شعله‌ور شدن در سال۱۴۰۱، هشدارهای خود را داد، اما شواهد درباره نحوه مواجهه با مساله فیلترینگ و موارد مشابه، نشان می‌دهد که این هشدارها به اندازه کافی جدی گرفته نشده است. 
 
۴. جمع‌بندی
بحران‌های گوناگونی که در عرصه‌های روابط خارجی، اقتصاد و چالش‌های اجتماعی ذکر شد، در کنار یکدیگر، کشور را در موقعیتی خطیر قرار داده است. ماه‌های پیش‌رو و سال آینده می‌تواند گردنه‌ای پرپیچ و صعب‌العبور برای ایران عزیز باشد. خطا در تشخیص موقعیت می‌تواند هزینه‌های جبران‌ناپذیر تاریخی ایجاد کند. عبور از این گردنه، نیازمند تحلیلی واحد و عزمی یکپارچه در کل نظام تصمیم‌گیری کشور در گذر با حداقل هزینه از آن است. 
 
از نظر نگارنده این سطور، بزرگ‌ترین آفت نظام حکمرانی ما، وجود تحلیل‌های متفاوت راهبردی، همراه با دادن وزن‌های کاملا متفاوت به موضوعات، در میان مقامات اصلی تصمیم‌گیرنده کشور است. مسائل سیاسی و امنیتی، در جزیره‌ای جدا، مسائل اقتصادی در جزیره‌ای دیگر و مسائل اجتماعی هم معمولا در جایی به بحث گذاشته نمی‌شود. جزایرِ مسائل سیاسی-امنیتی و اقتصادی نه تنها از هم جدایند، بلکه دارای رابطه سلسله مراتبی هم با یکدیگر هستند. به این معنی که رویکردهای سیاسی-امنیتی دارای تفوق سازمانی بر رویکردهای اقتصادی هستند.
 
 این شیوه از سازمان حکمرانی، نه‌تنها فاقد کارآیی در عبور دادن کشور از گردنه بسیار سخت پیش‌رو است و می‌تواند هزینه‌ای بسیار سنگین برای آینده کشور ایجاد کند، بلکه خطاهای محاسباتی راهبردی را هم نتیجه می‌دهد. نظام سازمانی حکمرانی در کشور ما به‌گونه‌ای است که مرکز و نهادی برای بررسی یکجای همه این مسائل در آن پیش‌بینی نشده است. عظمت مشکلات و ماهیت سیاسی –اجتماعی و اقتصادی آن‌ها ایجاب می‌کند که ابتدا به‌طور توامان، مسیر سیاسی بازشده و اعتماد اجتماعی ارتقا یابد تا امکان انجام اصلاحات اقتصادی فراهم شود. مدت‌هاست که راه‌حل‌های سیاستی بدون گره‌گشایی سیاسی، کارکرد خود را از دست داده است.
 
لذا قواعد حاکم بر نظام سیاسی ما، امکان برنامه‌ریزی تک‌قوه‌ای قوه مجریه را برای پرداختن به حل مشکلات اقتصادی فارغ از دو بعد دیگر سیاسی و اجتماعی سلب کرده است. به‌عنوان مثال، فرض کنید دولت تلاش کند تا فاصله میان نرخ‌های ارز را کاهش دهد. اما وقتی اقتصاد مرتبا در معرض شوک‌های سیاسی خارجی است، طبیعتا حملات سیاسی تلاش‌های صورت‌گرفته را نقش بر آب می‌کند. 
 
سوال اساسی و بسیار مهم این است که فهرست مسائل ذکرشده در این نوشته یا موارد مشابه در حال حاضر، به صورت یکجا روی میز کدام مقام مسوول یا نهاد تصمیم‌گیر قرار دارد و درباره آن‌ها آیا در حال حاضر جایی برای چگونگی گذر از چالش‌های بحرانی پیش‌رو در ماه‌ها و سال آینده درحال برنامه‌ریزی هست یا نه؟ فهرست ذکرشده در این نوشته، به معنی واقعی کلمه، لرزه بر اندام انسان می‌اندازد و خواب را از چشم‌ها می‌رباید. هر مقام مسوولی تا مطمئن نشود که چگونگی‌عدم مواجهه با برخی از موارد از طریق دور راندن آن و چگونگی مواجهه با برخی دیگر از طریق عبور از آن مشخص شده است، نباید آرام گیرد. 
 
اما علائمی که دریافت می‌شود چنین اهمیت و حساسیتی را نشان نمی‌دهد. پررونق‌ترین بازار در کشور ما، همچنان، بازار دعواهای سیاسی و مشغول شدن به تخریب ظرفیت‌های درونیِ نظام سیاسی و نابودسازی مقدار ناچیز باقی‌مانده از سرمایه اجتماعی نظام تصمیم‌گیری است. کافی است کسی بررسی کند و ببیند در میانه این همه مشکلات هول‌انگیز، مشغله اصلی سیاستمداران موثر ما چه بوده است. گروهی، همه تلاش خود را صرف ترغیب تصمیم‌گیرندگان به افتادن در عرصه درگیری‌های نظامی می‌کنند.

مقاله تامل‌برانگیزی از مسعود نیلی

🔵 *مسعود نیلی اقتصاد‌دان: ماه‌های پیش‌رو می‌تواند گردنه‌ای صعب‌العبور برای ایران باشد.*


«شاید سیاستمداران ما شبیه به کوهنوردانی شده‌اند که در سرمای کوهستان، گرفتار سرمازدگی شده‌اند و در پی آن، به خواب رفته‌اند. این یادداشت هرچند بسیار تلخ نوشته شده است، اما امیدوارم تلخی آن، نیشتری باشد که این افراد را از خواب سرمازدگی بیدار کند. مردم ما حق دارند بدانند که نظام تصمیم‌گیری برای مواجهه با شرایطی که احتمال وقوع آن بسیار زیاد است و زندگی آنها را کاملا تحت تاثیر قرار می‌دهد، چه برنامه‌ای دارد.»
 
مسعود نیلی طی یادداشتی در سرمقاله دنیای اقتصاد نوشت: به یاد دارم در سال‌های دور گذشته و در زمان‌هایی که در سازمان برنامه و بودجه کار می‌کردم، در چند نوبت، مسوولیت تهیه گزارش‌هایی تحت عنوان چشم‌انداز ۱۰سال آینده اقتصاد ایران را برعهده داشتم. 


هدف اصلی این کار آن بود که ابعاد شکاف‌ها وعدم تعادل‌هایی که در آن مقطع زمانی غیر قابل مشاهده ملموس بود اما در گذر زمان، روند رو به افزایش داشت، در همان ابتدا نمایان شود. به‌عنوان مثال، ابعاد کسری بودجه یاعدم تعادل در تراز پرداخت‌ها و غیره، از این طریق برای سیاستگذار روشن و مشخص می‌شد. یک فرض تلویحی هم در انجام این کار وجود داشت و آن هم این بود که تصمیم‌گیرنده خود را در قبال حل مشکلات، مسوول می‌شناسد و لذا قاعدتا از مواجه شدن با مسائل بزرگ و بحرانی، اجتناب می‌کند. 
 
طی چند ماه اخیر، تعدد و تنوع مشکلات بزرگ به‌شدت افزایش پیدا کرده و از مرحله نگرانی عبور کرده‌ایم. آنچه درباره وقوع آن در آینده هشدار داده می‌شد، در زمان حال محقق شده و ابعاد آسیب‌زای خود را نمایان ساخته است. در اینجا به فهرستی از این مسائل اشاره می‌کنم: 
 
۱. مسائل خارجی
۱-۱. انتخاب ترامپ به‌عنوان رئیس‌جمهور آمریکا و شناختی که از عملکرد او در دور پیشین ریاست‌جمهوری‌اش حاصل شده است، احتمال‌های مختلفی را مطرح می‌سازد که شاید یکی از اولین و بدیهی‌ترین آن‌ها این است که محدودیت‌هایی را که در دوره بایدن در زمینه صادرات نفت کشور کاهش پیدا کرده بود، تشدید کند و از این طریق، بازار ارز و بودجه و تولید و تورم ما را تحت تاثیر جدی قرار دهد. قاعدتا هرچه این احتمال بیشتر باشد، فروض لحاظ‌شده برای اقتصاد سال آینده، گمراه‌کننده‌تر خواهد بود. 
 
۱-۲. سران کشورهای بزرگ اروپایی در نامه‌ای به شورای امنیت سازمان ملل، درباره فعال شدن مکانیزم ماشه و بازگرداندن تحریم‌های شورای امنیت در سال آینده، مسائل بسیار جدی را مطرح کرده‌اند. قاعدتا در صورت تحقق چنین شرایطی، وضعیت سال آینده از آنچه در بند قبل مطرح شد هم دشوارتر خواهد شد. 
 
۱-۳. وقایعی که در منطقه خاورمیانه، ابتدا در غزه و سپس در لبنان به وقوع پیوست، نهایتا به رودررویی مستقیم نظامی میان ما و رژیم اسرائیل ختم شده است که مطمئنا، فارغ از ابعاد پیچید نظامی و سیاسی، پیامدهای اقتصادی تعیین‌کننده‌ای خواهد داشت. 
 
۱-۴. تحولات اتفاق‌افتاده در سوریه بسیار مهم و اثرات آن حائز اهمیت بالا خواهد بود و علاوه بر آن، احتمالا رابطه ایران و ترکیه را هم تحت تاثیر قرار خواهد داد. 
 
۲. مسائل اقتصادی
۲-۱. ناترازی انرژی همان‌گونه که مشهود است، شکل کاملا بحرانی به خود گرفته است. بحران انرژی برای کشوری با رتبه دوم گاز و رتبه چهارم نفت در جهان، غمی سنگین بر دل و عرقی از روی شرمساری بر پیشانی می‌نشاند. شک ندارم که بحران انرژی در کشور نفتی-گازیِ ما، در کتاب‌های درسی اقتصاد پایه، به‌عنوان یک مورد عبرت‌آموز، ثبت و ذکر خواهد شد. بحران انرژی نیمی از کشور را در شرایطی که دمای هوا هنوز کاملا زمستانی نشده به تعطیلی کشانده است. برآوردهای با تقریب قابل قبول شکاف انرژی و تاثیر تعیین‌کننده آن بر قفل شدن فعالیت‌های اقتصادی و اداری در سال آینده و سال‌های پس از آن، بسیار ساده و بسیار دردآور است. 
 
۲-۲. آلودگی هوا که نه ناشی از صنعتی شدن و رشد بالای اقتصادی، بلکه برآمده از اقتصادی است که در تولید درجا می‌زند؛ اما در مصرف در حال تخریب حال و آینده کشور است، سم غلیظ و سرطان‌زا را به ریه‌های کودکان و سالمندان آسیب‌پذیر کشورمان می‌برد و بی‌رحمانه نسل‌کشی می‌کند. 
 
۲-۳. فرونشست‌های خاک در جغرافیای کشور به‌سرعت در حال گسترش است و آینده سرزمینی ایران را در معرض تخریب قرار داده است. 
 
۲-۴. ابعاد کسری بودجه برای دولتی که کم‌توان در ارائه خدمات عمومی، ضعیف در ارتقای سطح رفاه کارکنان خود و بدون بنیه در انجام سرمایه‌گذاری‌های زیربنایی است و در درون خود، بار سنگین ورشکستگی نظام بازنشستگی را هم به دوش می‌کشد، حتی با فروض درنظر گرفته‌شده در بودجه سال آینده، هشداردهنده است. این بار سنگین، نظام بانکی بیمار را هم دچار ناترازی هشداردهنده کرده است. 

پس از صحنه زشتی که بر مزار غلامحسین ساعدی رخ داد پیامهایی دریافت کردم مبنی بر این که این عمل زشت را تقبیح کنم. اما به نظرم زشتی این عمل نیازی به تقبیح من ندارد چرا که "بد بَده". اما آنچه مهم است این نکته است که ساعدی به عنوان یک گفتمان زنده است و روایت پیچیده‌ای که او به رشته تحریر درآورده در آینده مورد بحث قرار خواهد گرفت. به عبارت دیگر، غلامحسین ساعدی تازه شروع شده است.

سیدجواد میری

#غلامحسین_ساعدی

@seyedjavadmiri

تبارشناسی مفهوم "خال هندو" در دیوان خطائی


حبش‌دور کیم مسافر رومه دوشموش
یوزون صحنینده‌کی اول خال هندو

(غزل ۳۰۳)


سیدجواد میری


@seyedjavadmiri

نیچه می‌گوید

سیاستمداران انسان‌ها را به دو طبقه تقسیم می‌کنند: ابزارها و دشمنان.




@seyedjavadmiri

دیوان شاه اسماعیل و سنت حِکمی و عرفانی (۲)


همانطور که مشاهده می‌کنید استفاده از ترکیب زلف و بوی صرفاً محدود به خطائی نیست بل حافظ و دیگر شعراء و عرفاء هم از این دست مفاهیم برای ترسیم معاینات عرفانی خویش بهره می‌برند. اما پرسش مهمتر این است که خطائی وقتی از "بوی زلف" یاد می‌کند چه معنایی را در نظر دارد؟ در سنت عرفانی، بوی موی اشارتی از "معشوق" است و می‌تواند نماد "عشق الهی" باشد؛ یعنی عشق به محبوب می‌تواند انسان را از تعلقات دنیوی و وابستگی‌ها رها کند و آدمی را به سوی کمال سوق دهد. به دیگر سخن، "زلف" از مفاهیم مشترکی است که در چارچوب تفکر ذوقی چه در اشعار ترکی و چه در اشعار فارسی و یا عربی برای ترسیم "عشق الهی" مورد استفاده قرار می‌گرفته است و از این منظر خطائی و حافظ را می‌توان معماران "سنت مشترک عرفانی" در نظر گرفت. اما مفهوم آخر در این غزل خطائی که بوی زلفش بر اثر وزیدن باد "صبا" جهانی را معطر کرد که به ترکی در دیوان اینگونه سروده شده است:

بوی زولفوندن صبا قیلدی معطر عالمی

صبا در سنت عرفانی و در میان حکماء و در زبان درویشان به چه معناست؟ صبا در اصطلاح عرفانی به آن کسی گویند که میان عاشق و معشوق میانجی است و خبری میآورد و بوی عاشق را به معشوق می‌رساند. در تفاسیر عرفانی و حِکمی قرآن جبرئیل را "صبا" خوانند که میان حق سبحانه و تعالی و محمد (ص) میانجی بوده است و "وحی" همان بوی زلف یار است که معشوق را به شوق وصال تا معراج رهنمون گردد. البته معانی دیگری هم برای مفهوم "صبا" در سنت‌های عرفانی برشمرده‌اند و منجمله به معنای نسیم‌های روحانی که از مشرق روحانیات می‌وزد و آدمی را بر انجام کارهای خیر برمی‌انگیزد. به عنوان مثال، شاه نعمت‌الله ولی در وصف "صبا" چنین می‌سراید:

صبا که غالیه سائی همی کند هر سو
چو باد گشته روان در هوای سید ماست

شمیم روضه رضوان که روح می‌بخشد
نسیمی از نفس جانفزای سید ماست


به عبارت دیگر، شاه اسماعیل در غزل به نکته مشترکی اشاره می‌کند که قریب به اتفاق عرفاء بر آن صحه می‌نهند و آن این است که صبا نسیمی است که رابطِ عاشق و معشوق می‌باشد و از جانب منزلگاه معشوق می‌وزد و عطر و بوی او را می‌پراکند و به عاشقان می‌رساند و از این روست که خطائی به این سروش غیبی که هستی و وجود او را معطر به عِطر الهی کرده است می‌گوید:

صد هزاران آفرین باد، آفرین باد، آفرین!

من در اینجا فقط به سه مفهوم در غزل شماره دویست و نود و هشت اشاره کردم ولی مفاهیم دیگری نیز در همین غزل هستند که قابلیت بسط و تفسیر و تاویل نیز دارند. به عنوان مثال، مفاهیمی چون "کوثر" و "روح الامین" و "کوی دوست". این بدین معناست که متن دیوان خطائی اقیانوسی از مفاهیم و مضامین و مقولات بکری در حوزه دین و عرفان و حکمت و شعر و تصوف است که نیاز به "مواجهه‌ای متاملانه" دارد که تاکنون دیوان خطائی کمتر از این منظر مورد امعان نظر قرار گرفته است.

سیدجواد میری

#شاه_اسماعیل_خطائی


@seyedjavadmiri

دیوان شاه اسماعیل و سنت حِکمی و عرفانی (۱)

یکی از پرسش‌هایی که می‌تواند به عنوان سوال پژوهش در باب "دیوان خطائی" مطرح گردد این است که این اثر سترگ در نسبت با پنج مولفه بنیادین تمدنی (در جهان به معنای اعم و در جهان اسلام به معنای اخص) حکمت و عرفان و تصوف و شعر و دین در کجا قرار می‌گیرد؟ به عبارت دیگر، طریقت صفویه و مشخصاً اردبیل و شاه اسماعیل در کدامین جغرافیای مفهومی مستقر شده‌اند و دیوان او را چگونه در نسبت با مفاهیم کلیدی سنن خمسه (حکمت و عرفان و تصوف و شعر و دین) که سرچشمه‌های بنیادین "تفکر ذوقی" هستند، صورتبندی تئوریک کنیم؟ به نظرم این پرسش در باب سنت فکری تصوف به صورت عام در ادبیات علمی و تحقیقی مطرح شده است اما در نسبت با سنت خطائی و دیوان شاه اسماعیل تاکنون به نحو بنیادین طرح نشده است و کسانیکه اینجا و آنجا در باب شاه اسماعیل و دیوان خطائی سخنی گفته‌اند بدون ارجاع به پارادیم‌های "سنن خمسه" و بدون التفات به سرچشمه‌های بنیادین "تفکر ذوقی" بحث کرده‌اند. به تعبیر دقیق‌تر، ما نیاز داریم اول بالذات دیوان خطائی را در جغرافیای سنن خمسه در بستری جهانی مطرح کنیم و ببینیم مفاهیمی که شاه اسماعیل در دیوان خطائی مطرح کرده است چه نسبتی با این سنن سترگ جهانی و سرچشمه‌های بنیادین تفکر ذوقی دارد والا مباحث ما شکل و شمایل جدی پیدا نخواهند کرد و اهل نظر در سطح جهانی مقولات مطروحه‌ی ما را جدی نخواهند گرفت. من در اینجا یکی از ابیاتِ غزل‌های خطائی را طرح میکنم و به برخی از مفاهیم آن اشاره خواهم کرد و تلاشم این است تا نشان دهم که "دیوان خطائی" در جغرافیای "سنن خمسه" و در چارچوب "تفکر ذوقی" قرار می‌گیرد و اردبیل به عنوان یکی از اجاق‌های این سنت فکری جایگاه ویژه‌ای در تداوم تفکر ذوقی داشته و دارد. شاه اسماعیل در غزل ذیل اینگونه می‌سراید:


مرحبا، ای آفتاب عالم و دنیا و دین!
رونق باغ و بهار و زینت روی زمین

بوی زولفوندن صبا قیلدی معطر عالمی
صد هزاران آفرین باد، آفرین باد، آفرین!

غزل‌لر (۲۹۸)


در این ابیات سه مفهوم کلیدی "آفتاب" و "زلف" و "صبا" قابل تامل هستند. خطائی با به‌کارگیری این سه مفهوم به چه زمینه‌ها و ابعادی نظر داشته است و آیا این مفاهیم از مفاهیم مشترک در سنت عرفانی و طریقت‌های صوفیه و بینش‌های حِکمی هستند؟

خورشید و آفتاب از عناصر پرکاربرد در حوزه‌های "سنن خمسه" و بینش حِکمی است. در شکل نماد و کاربرد آن در نماد حق و وحدت در ادبیات عرفانی بسیار پربسامد می‌باشد. فراموش نکنیم که نماد یا سمبل از زمره‌ی صور خیال شاعرانه است که به دلیل تعدد مفاهیم و ظرفیت معنایی گسترد‌ای که از آن برخوردار است، در جایگاهی فراتر از استعاره جای دارد. به عبارت دقیق‌تر، در نماد، یک واژه علاوه بر حفظ معنای حقیقی خود، یک یا چند معنای مجازی دیگر را نیز در بر می‌گیرد. به نظر میآید مفهوم "آفتاب" در ادبیات عرفانی بیشتر در معانی و رمزهای مقدسی همچون حضرت حق، انسان کامل، وحدت وجود و فانی شدن در حق به کار می‌رود. به عنوان مثال، واژه‌ی آفتاب در منطق‌الطیر و الهی‌نامه‌ی عطار به این مقولات اشارت دارد و در دیوان خطائی نیز "آفتاب" به عنوان "نماد"، اشاره به رمزی از ایده‌های ناگفتنی خطائی و کلید اشارت به دریافت‌ها و معانی ذوقی شاه اسماعیل دارد. البته اگر به ابعاد و لایه‌های دیگر مفهوم "آفتاب" التفات کنیم متوجه خواهیم شد که در تفکر اشراقی آفتاب یا خورشید به عنوان ظهوری در شرق در کنار مفهوم دیگری به نام "غروب" یا "غرب" قرار می‌گیرد که معانی این دو را نباید در ذیل معانی قاموسی تحدید کرد بل آنها اشارت به "جنبه آسمانی وجود آدمی" (آفتاب و شرق) و "جنبه خاکی هستی آدمی" (غروب و غرب) دارند. بنابراین، شاه اسماعیل در این بیت که مرحبا می‌گوید به آفتاب عالم و دنیا و دین که رونق باغ و بهار و زینت روی زمین نیز هست به صورت ضمنی از تمامی معانی این سمبل استفاده می‌کند و وحدت وجود و حضور انسان کامل و وصال به حق را ترسیم کرده است.

در همین غزل، خطائی سخن از "بوی زولفوندن" (بوی زلفت) در نسبت با باد صبا سخن گفته است. حال مفاهیمی چون زلف و صبا از مفاهیم مشترک در سنت عرفانی است که فرقی نمی‌کند شما آنها را به زبان عربی یا فارسی و یا ترکی صورتبندی کنید. زیرا این مفاهیم از اصطلاحات چارچوب‌های عرفانی هستند که ریشه در تفکر ذوقی و "سنن خمسه" دارند. به عنوان مثال، "زلف" کنایه از ظلمت و کفر است و در اصطلاح صوفیان اشاره به "کثرت" دارد، چرا که، رخ وحدت را حجاب و پوشش است. در زبان رازگونه حکماء، زلف؛ گستره‌ی رمز و رازها و اسرار حق و حتی در معنای کثرات و تعیینات در مراتب وجود است. اما وقتی خطائی سخن از "بوی زولفوندن" می‌زند این "بوی" در نسبت با زلف دقیقاً به چه معناست؟ حافظ در یکی از اشعارش می‌گوید

گفتم که بوی زلفت گمراه عالمم کرد
گفتا اگر بدانی هم اوت رهبر آید

#شاه_اسماعیل_خطائی

@seyedjavadmiri

کتاب دیباچه‌ای بر توسعه نیافتگی ایرانی(تاملی بر مسئله انحطاط تاریخی و عقب‌ماندگی ایران در آرا علی شریعتی و عبدالکریم سروش) توسط انتشارات گام نو منتشر شد.

توسعه‌نیافتگی ایرانی گوشه‌هایی از تلاش‌های متفکران معاصر ایران زمین است برای رهایی از آنچه ایرانیان در بزنگاه‌های تاریخ، خود کاشته‌اند و گاه بر آنها تحمیل رفته تا جز سایه‌ای از آنچه خود در گذشته‌های دور صاحبش بوده‌اند، برایشان چیزی نماند و مبتلا به درد عقب‌ماندگی از تمدن نوینی شوند که آغازش از مغرب زمین بوده است.
این اثر مسئله یادشده را از دیدگاه دو اندیشمند بلند آوازه تاریخ معاصر ایران به بحث گذاشته‌است تا با پیوند میان مشترکات نظری و تامل بر تفاوت‌های دو دیدگاه و توجه بر کاستی‌های نظریات هریک از آنان، بتوان به صورت بندی مشخصی از مسئله انحطاط تاریخی و عقب ماندگی ایران دست یافت. چرا که تحقق توسعه نخست در گرو تحول در ساحت اندیشه است و این میسر نخواهد شد مگر با تامل و تعمق در آرا آنها که پیشتر در مسیر تحول فکری جامعه گام نهادند. همانگونه که نیوتن میگوید« من با سوار شدن بر شانه غول‌ها توانستم افق های گسترده‌تری را مشاهده کنم».
محمدصادق کلبادی

@seyedjavadmiri