Timsollar tilsimi

“Кирка” дан ўрин олган афсонавий мавжудотлар:

Аятес -бош қаҳрамон Кирканинг укаси, Қораденгиздаги Колҳида қироли ва Олтин Қўчқор Пўстининг қўриқчиси.
Бореас - шимолдан эсган совуқ шамоллар тангриси.
Ҳелиос - қуёш тангриси, Кирканинг отаси, титан.
Калипсо - титан Атлантнинг Огигия оролида яшайдиган афсунгар қизи.
Кирка - тангри Ҳелиос ва нимфа Персейснинг қизи, жодугарлар маъбудаси. Аиае оролида яшайди.
Мнемосин - хотира маъбудаси, тўққиз илҳом париси бўмиш музаларнинг онаси.
Нерей - олимплик Посейдондан аввалги денгиз тангриси.
Океанос - шўрсув ва денгизлар мададкори, Ер сайёрасининг белбоғи ҳисобланмиш Океан дарёсининг тангриси.
Пасифая - Кирканинг синглиси, Зевснинг келини, Минотаврнинг онаси.
Персейс - Океаноснинг қизи, Ҳелиоснинг хотини, Кирканинг онаси.
Персес - Кирканинг афсунгар укаси, ўликларни тирилтириш бўйича афсоналар тангриси, Шарқ халқларидан бўлмиш Форсларнинг мададкори.
Прометей - нажот маъбуди, Зевсга қулоқ солмай одамзотга оловни туҳфа қилгани учун Кавказ тоғларига банди қилинади. Айтишларича, ҳозирги тамаддуннинг отаси ҳам у эмиш.
Селена - Ой маъбудаси, Кирканинг аммаси, Ҳелиоснинг синглиси.
Тетис - денгиз маъбудаси, Кирканинг она тарафдан момоси.

Олимплик Тангрилар

Аполлон - ёруғлик, мусиқа, башорат ва шифо тангриси, Зевснинг ўғли.
Артемида - ов маъбудаси, Аполоннинг эгизак синглиси, Троя урушида ҳийлакор Одиссейнинг мададкори.
Афина - донишмандлик, тўқимачилик ва уруш маъбудаси.
Дионис - шароб, кайфу сафо маъбуди, Зевснинг ўғли, Аполоннинг ўгай оғаси.
Эилетия -туғруқ пайти аёлларга мадад бергувчи доялик маъбудаси.
Ҳермес - тангриларнинг энг айёри, Олимп чопари, ўлик руҳларни Мурдалар Диёри Аидга олиб борувчи тангри.
Зевс - тангриларнинг энг улуғи, чақмоқ ва қудрат маъбуди.

Фонийлар

Агамемнон - Юнонистондаги энг қудратли қироллик бўлмиш Микенанинг қироли.
Аҳиллес - денгиз маъбудаси Тетис ва Пития қироли Пелейнинг ўғли, Троя қаҳрамони.
Ариядна - Пасифаянинг қизи, Критос маликаси, Кирканинг жияни.
Дедал - қадимги юнон афсоналаридаги кошиф.
Элпенор - Одиссейнинг надимларидан бири.
Евриклея - Одиссей ва ўғли Телемахнинг энагаси.
Глаукос - сеҳрли ўтлар ёрдамида тангрига айланган паст табақали денгиз маъбудларидан бири. Чўкаётган кемалар ва балиқчилар мададкори.
Ҳектор - Приямнинг ўғли ва Троя тахтининг валиаҳди.
Елена - Дунёнинг энг гўзал аёли, қиролича Леда ва Зевснинг қизи.
Ҳеракл - Зевснинг ўғли, қаҳрамонлар қаҳрамони.
Ясон - олтин қўчқор пўстини олиш учун Колхидага борган қаҳрамон.
Икар - Дедалнинг ўғли.
Лаертес - Одиссейнинг отаси, Итака қироли.
Медея - Кодхида қироли Аятеснинг жодугар қизи.
Минос - Пасифаянинг эри, Зевснинг ўғли, Критос қироли.
Одиссей - Итака қироли.
Патрокл - Аҳиллеснинг энг яқин йўлдоши.

Яна Пенелопа, Пиррос, Телегон, Телемах, Тесей каби фонийлар, Харибдис, Минотавр, Полифемос, сиреналар, Скайла каби махлуқлар бор.)

@bobil_kutubxonasi

Dilbar Haydarova

O’zbek miflariga qiziquvchi do’stlarim uchun Mortu haqida qisqa ma’lumot.

Xalq og‘zaki ijodida insonga zarar beruvchi ayol qiyofasidagi kuchlarning o‘ziga xos o‘rni mavjud bo‘lib, bu kategoryada Qora Umay, Alvasti, Sariq qiz, Mortu, Ajina, Maston kabilarni sanash mumkin. Mana shunday xayoliy obrazlardan biri Mortu bo‘lib, professor Fuzuli Bayat ga ko‘ra bu nom turkiy xalqlar ichida faqat o‘zbeklarga xosligi bilan ahamiyatli.

Martu, Mortu yoki Mortucha nomlari bilan ataluvchi ushbu obrazning tashqi qiyofasida qator o‘ziga xosliklar mavjud. Bir yarim metrli bo‘yi, uzun sochlari bilan Andersen ertagidagi Rapunzelni eslatib yuboruvchi bu obraz insonlarga zarar berishi, erkaklarni yo’ldan ozdirishi bilan mashhur. Mortu qisqa bo‘yli, malla sochli qiz qiyofasida tasavvur etiladi. Professor Olim Qayumovning tadqiqotlariga ko‘ra, Motru hammaga ham ko‘rinavermaydigan, ayol qiyofasidagi parilardan biridir. Mortuning odatiy parilardan farqi, ko‘kraklari uzun va bo’liq bo’lib yaqqol ko’zga tashlanib turadi. Yana bir o’ziga xosligi yo‘lida uchratgan odamini aqldan ozdirib, oxir-oqibatda telbaga aylantirib o‘ldiradi. Mortuga duch kelgan inson darrov uning sochlaridan burab tutib olishi kerak va ozor bermasligi haqida va’da olishi lozim. Aksi taqdirda Mortu odam bolasini halokatga yetaklaydi.

Toshkent viloyati Bekobod tumani Xos shaharchasida olib borgan tadqiqot ishlarimiz natijasida mahalliy aholi orasida Mortu obrazi hamon yashayotganiga guvoh bo’ldik. Qisqa bo’yli, uzun sochli qiz tasavvuridagi Mortu xalq leksikasiga ham o’tgan. Qo’lidan tayinli ish kelmaydigan, epsiz qizlarning onalari “Mortuga o’xshamay ket” deya tanbeh berishadi.

Mortuning ilk surati rassom do’stimiz Elnur Egamov mo’yqalamiga mansub.

ҚИЁФАДОШ
Тилдан-тилга кўчиб келаётган ёки кўзгу сабаб ривожланиб бораётган, сувларда акс этадиган ва эгизаклар кўринишидаги қиёфадош тушунчаси кўплаб халқларда мавжуд. Бу фикрнинг манбаси сифатида Пифагорнинг “Менинг дўстим – иккинчи “мен”имдир” ёки Платоннинг “Ўзингни англа” сўзларини мисол келтириш мумкин. Германия ва Шотландияда уларни ўлимга олиб борувчи одам сифатида кўришади, яъни у ушлаб олса, қочиб қутулиб бўлмайди. Шунга кўра, ўз-ўзи билан учрашиш ҳам бахтсизликка олиб келади; Роберт Луис Стивенсоннинг трагедияларида мана шу мавзу ёритилган. Шунингдек, Россеттининг ғалати картинасини ҳам эслаймиз: бир жуфт севишганлар шом тушганда ўтлоқда ўз-ўзлари билан учрашадилар. Худди шунга ўхшаш ҳолатларни Готорна, Достоевский ва Альфред де Мюссе асарларида ҳам кўриш мумкин.
Яҳудийлар учун қиёфадошлик ҳолатлари ўлим хабарчиси сифатида кўрилмаган. Аксинча,  инсоннинг пайғамбарлик даражасига етганига далил бўлган. Гершом Шолем буни шундай тушунтиради. Талмуд афсонасида Худони излаган ва охир-оқибат ўзини топган одам ҳақида ҳикоя қилинади.
Понинг “Уильям Уилсон” ҳикоясида қиёфадош – қаҳрамоннинг виждони. У уни ўлдиради ва ўзи ҳам ўлади. Иейтс шеърларида қиёфадош – бизнинг зиддиятларимиз, бизнинг душманимиз, бизни тўлдирувчи ва биз бўлмаган, ҳеч қачон бўлолмайдиган нарсалар.
Плутарх  юнонлар шоҳ вакилига “бошқа мен” деб лақаб қўйишганини ёзади.

Хорхе Луис Борхес «Фантастик мавжудотлар» китобидан

Turk mifologiyasiga qiziqsangiz albatta ko'ring.

https://youtu.be/5PbyXc3VzmA?si=SOQbil3nykFqKG4a

Qadimgi yunon mifologiyasidagi afsonaviy joylar | 1-qism

1. Atlantida
2. Afina
3. Aid
4. Tartar
5. Eliziy
6. Olimp
7. Troya

#mutolaa

Qoʻlini duo uchun ochish shumerlarda ham boʻlgan ekan. Akkad qiroli Sargon ll safarga chiqishdan avval Oy xudosi Sin haqqiga qoʻlini ochib duo qilar, keyin qoʻlini yuziga surardi. Qoʻl ochishning sababi esa oy nurini hovuchga toʻldirib, nur ichidagi himoyalovchi (deb ishonilgan) kuchlarni yuzga oʻtkazish boʻlgan.

@stoik_kutubxonasi

Til oʻzining kelib chiqishi va mohiyatiga koʻra, shunchaki, real hodisalarni yoki ularning inson qalbidagi aks-sadosini bildiruvchi belgi yoki belgilar tizimidir.

Karl Yung

@Timsollar_tilsimi

Qadim zamonlarda ularni ishlab chiqarish uchun zarur bo'lgan xarajat va tajriba tufayli soyabonlar kuch va maqom ob'ektiga aylandi va xudolar, qirollar diniy rahbarlar kabi muhim odamlarni himoya qilish uchun ishlatilgan. Bu ko'plab dinlarning o'z marosimlarining bir qismi sifatida soyabon va soyabonlarni qabul qilishiga olib keldi.

Soyabon qadimgi Misrda odamlarni quyoshdan himoya qiluvchi vosita sifatida ishlatilgan. Soyabonlar
ma'lum bo'lgan eng qadimgi Misr san'atida beshinchi sulolaga, miloddan avvalgi 2450 yillarga to'g'ri keladi. Misrliklar ko'plab devorlar rasmlarida va bo'rtmalarida xizmatkorning yurish paytida xudo ustida soyabon ushlab turgani tasvirlangan.

Qadimgi Yunoniston xalqi turli xil xudolar va ma'budalarga bag'ishlangan marosimlarda soyabonlardan foydalanishgan.

May yoki iyun oylarida eski yil tugashini nishonlaydigan Skirophoria festivali paytida Afina ma'budasiga ruhoniylari tomonidan Akropoldagi Falerus ibodatxonasiga oq soyabon olib borilgan. Oq soyabonlar, shuningdek, hosilni,unumdorlikni ifodalovchi Demeter va Persephone xudolari bilan bog'liq edi va ularga ibodat qilishda ham ishlatilgan.

Yorqin rangdagi soyabonlarni sharob va zavq xudosi Dionisga atab bayramlarda foydalanishgan.
Undan tashqari ayollar erkaklar orasida noz-karashma qilish yoki ulardan qochish uchun marosimlarda vositasi sifatida ishlatilgan, Ochilishi va yopilishi mumkin bo'lgan soyabonlar miloddan avvalgi V asrda yashagan yunon shoiri, „komediya otasi“. Aristofanning asarlarida qayd etilgan.

Soyabonlar Buddizmda ramziy ma'noda muhim rol o'ynaydi. Soyabon osmon gumbazini ifodalaydi, u yerga himoya soyasini soladi. Soyabon muhim shaxs yoki xudoning ramzi ustida olib borilganda, bu shaxs yoki ramz koinotning markazi ekanligini ko'rsatadi va bu ularni hurmatga loyiq ekanligidan dalolatdir. Soyabonning qutbi osmon va er o'rtasidagi aloqani ifodalovchi "axis mundi" yoki samoviy qutbni anglatadi. Buddizm uchun soyabon shunchalik muhimki, uni ko'chma ma'bad deb hisoblash mumkin.
Buddist xudolaridan biri sanskrit tilida Ushnisha Sitatapatra deb ataladi, bu "G'olib oq soyabon" deb qabul qilinadi. U ko‘tarib yurgan soyabon mavjudotlarni kasalliklardan, tabiiy ofatlardan himoya qiladi deya ishoniladi.
Soyabon oq rangda, chunki u odamlarni tinchlik va tinchlantirish orqali himoya qiladi. Tibet buddizmida ba'zi din vakillari ipak soyabonlarni ko'tarib yurishlari mumkin, dunyoviy amaldorlar esa tovus patlari bilan tikilgan soyabonlarni olib yurishlari mumkin. Buddistlar yetakchisi Dalay Lama ikkalasini ham olib yurishga haqli edi.

Hinduizmda soyabon sanskritcha "chatra" so'zi bilan tanilgan. Ular an'anaviy ravishda qirolning toj kiyish marosimlarda qo'llaniladi.

Marvaridli soyabon bugungi kunda ham hindlarning marosimlarida qo'llaniladi. Bu ularni quyosh issiqligidan, balki ramziy ma'noda ochko'zlik, shahvat va azob-uqubatlar kabi salbiy kuchlarning "issiqligidan" himoya qiladi va bularning barchasi ma'rifat yo'lidagi to'siqlardan himoya sifatida qaraladi.

@Timsollar_tilsimi

Yana va yana yangi kitoblar 🤗🤗

Qoʻl kuch va hokimiyat ramzidir. Shuningdek, qudrat, sadoqat, ahillik, homiylik, ishonch ham qoʻllar timsolida ifodalanadi. Hind-Eron anʼanasida "Uzun qoʻlli" deya sifatlash majburiy tartibda "maʼbudlar" va hukmdorlarga nisbatan qoʻllangan. Uzun qoʻlli – himoyalash va davolash uchun qoʻl uzatishga qobil demakdir. Zardushtni "Uzun qoʻlli" deb atashgan. Qadimgi rus knaz xonadoni – Dolgorukiylar nomi ham shundan kelib chiqqan.
Geraldika va emblematikada bulutlardan chiqib turgan qoʻl ilohiy harakatni ifodalagan. Oʻrta asr hukmdorlarining ramzlaridan biri "Odil qozilik qoʻli" boʻlgan. Zoʻrlik ishlatmaslik gʻoyasi jaynizm emblemasida ochiq kaft tasvirida aks etgan. Yapon buddizmida ming qoʻlli Kanon keng qamrovli hamdardlik va koʻmak timsoliga aylangan.
Koʻpincha, oʻng va chap qoʻllarga ayricha maʼno beriladi. "Tinchlikda chap qoʻl faxrliroq, biroq urushda oʻng qoʻl eʼzozliroq. Qayerda quvonch boʻlsa – chap tomonga hurmat, qayerda yovuzlik boʻlsa – oʻng tomonga ehtirom" ("Dao de Szin"). Baʼzi dinlarga koʻra, muruvvat koʻrsatish uchun Parvardigorga oʻng qoʻl, jazolash uchun esa chap qoʻl xizmat qiladi. Umuman olganda, hamma joyda oʻng qoʻl ustun turuvchi hisoblanadi. "Asosiy yordamchi" maʼnosida ham "Oʻng qoʻl" iborasi ishlatilishi shundan kelib chiqqan.
Qoʻl barmoqlarining ramziy maʼnosi son timsollari bilan bogʻliq. Besh soni inson va uning salomatligi, farovonligi bilan bogʻlanadi. Oʻrta asrlar tasnifida jimjaloq ishonch va ezgu irodani, nomsiz barmoq – pushaymonni, oʻrta barmoq – muruvvatni, koʻrsatkich barmoq – tiniq aqlni, bosh barmoq – ilohiylikni bildirgan. Barmoqni qurbon qilish odati baʼzi xalqlarda uchragan. Bunda u insonning oʻrnini egallagan. Hindu asotirida Shiva Kalining muruvvatiga erishish uchun barmogʻini kesgan. Hindistonning baʼzi viloyatlarida onalar bolasini yoʻqotishdan qoʻrqib barmogʻini kesgan.

Dilrabo Mingboyevaning "Timsollar tilsimi" kitobidan...

Timsollar tilsimi

​​GRAAL KOSASI

Oʻrta asrlarda gʻarbiy Yevropada eng keng tarqalgan ramzlardan biri. Graal xochga mixlangan Isoning qoni toʻplangan kosa. Baʼzi afsonalarga qaraganda, graal doʻzax tubiga tashlangan Lutsiferning peshonasidan tomgan zumraddan yasalgan. Graalni toʻldirgan Isoning qoni Lutsiferning gunohini yuvgan. Graal Sharqdan kelgan va u yerga qaytishi kerak, deb taʼkidlanadi. Bu esa uning yorugʻlik manbai sifatidagi ahamiyatini koʻrsatadi. Graal timsolining noaniqligi uning muhim tavsiflaridan biri hisoblanadi: u yashirin sir, hammaga har xil shaklda koʻrinadi.
Bir tomondan, graalni izlash keng maʼnoda xazina qidirish bilan qiyoslanadi. Boshqa tomondan, soʻfiylikka koʻra, u Parvardigor bilan birikuv ramzidir. Graalning yonida hozir boʻlgan har qanday nomunosib kishi jarohatlanadi yoki kasallanadi. Chunki u faqat pokiza va gunohsiz kishilarga nasib etadi.
Graalni yoʻqotish Artur qirolligining halokatiga sabab boʻldi. Buni ramziy ravishda talqin etish mumkin: ilohning unutilishi tabiatni va farovon hayotni barbod qiladi.
Graal timsoli moʻl-koʻllik ramzi (u oʻzi tanlagan shaxslarni toʻydirishga qodir) bilan ham bogʻlanadi.

Dilrabo Mingboyevaning "Timsollar tilsimi" kitobidan...

@Timsollar_tilsimi

​​БАЛИҚ

Балиқ рамз сифатида қушларга қарама-қарши қўйилади. Турли анъаналарда космик кучларнинг мужассами; масалан, япон асотирларига кўра, дунё океани сувларида яшовчи улкан балиқ ернинг таянчи ҳисобланади. Баъзи афсоналарга кўра, балиқ тунда қуёшни ташир эмиш.
Балиқ – серпуштлик, тўкин-сочинлик, ҳосилдорлик, шу билан бирга, совуқлик рамзи ҳамдир. Бошқа томондан қаҳрамонни ютиб юборадиган улкан балиқ ёвуз персонаж ва жаҳаннам тимсоли сифатида намоён бўлади. Балиқ Хитой ва Ҳиндистонда туғилиш рамзи, дафн маросимларининг белгиси. Ал-кимёгарлар эса уни руҳий қайта туғилиш тимсоли сифатида талқин қилади. Кўпгина халқлар маданиятида софлик, Европадаги ўрта асрлар даврида эса маънавий моҳият рамзи бўлган.

Дилрабо Мингбоеванинг "Тимсоллар тилсими" китобидан.

​​ИЛОН

Илон терисини янгилаши туфайли боқийлик рамзи саналади.
Шарқнинг энг қадимий тамаддунларида илон – донишмандлик тажассуми. Илон тимсолининг ўзгарган шакли аждар (танасининг ярми илон, ярми – қуш) ҳисобланади. Тасаввуф адабиётида эса илон нафсни англатади: “Нафс ҳеч ўлмайдиган бир илондир. Афъо аталмиш заҳарли илон бунга яққол мисол бўла олади. Ушбу илон чопиб ташланса ҳам, боши мажақланса ҳам, тўқмоқланса ҳам ёки териси бутунлай шилиниб олинса, гўшти пиширилса ва ейилса ҳам, бир неча йил ўтгач, унинг терисига қуёш нури тегиши ҳамон ҳаракатлана бошлайди. Нафс худди шундай. Ўлган нафсга ҳаво, шаҳват ва шайтон оташи хуруж этса, дарров жонланиб, ҳаракат эта бошлайди” (Кубро).
Қадимги Бобилда илон тотем ҳайвонлардан бири ҳисобланган. У айёрлик билан бирга донолик, сирлилик, абадийлик ва билим рамзи бўлган. Деярли барча халқлар илон заҳри маълум бир касалликларга шифо бўлади, деб ишонган. Шу сабабдан косасимон идишни ўраб турган илон тимсоли тиббиёт эмблемасига айланган.
Илон хазиналарни қўриқлаган. Ҳинд рожалари ер остидаги хазиналарини қўриқлаши учун кобраларни қўйиб юборишган. Илонлар фақат моддий бойликлар ҳимоячиси эмас, балки маънавий қадриятлар посбони ҳам. Шунинг учун илон бор жойда доим сир бўлади, деб ҳисобланган.
Илон ёвузлик ва ғорат этувчи кучларни жамлайди. У чўлнинг умумий рамзларидан бири сифатида иблис васвасаси ва макр билан қиёсланади.
Муқаддас илон Урей фиръавннинг рамзи бўлган ва шунинг учун ҳукмдорлар бош кийимида илон тасвири бор. Ҳинд рожаларининг ҳам салласи кулча бўлиб ётган илон шаклига эга эди. Бу эса илоннинг ҳокимият, куч-қудрат тимсоли сифатида кенг тарқалганини англатади. Зардўштийликда илон шайтонга тенг мавжудот ҳисобланади.
Қадимги финикияликлар (ғарбий семит халқи)да илон осмон “маъбуд”и Таавтнинг инъикоси ҳамда коинот рамзи ҳисобланган. У ўз думини тишлаётган ҳолатда тасвирланган. Эҳтимол, аввалбошдан у скандинавлардаги Мидгардга ўхшаб коинот илони сифатида тасаввур этилган. Кейинчалик эса мангулик, дунёнинг циклик ривожланиши эмблемасига айланган.
Бургут ва илон олишуви мавзуси кўп афсоналарда учрайди. Бунга қарама-қарши равишда Нитше бургут ва илонни Зардўштнинг ҳайвонлари сифатида тасвирлайди.
Халқ орасида калтакесак эр кишига дўст ва кўмакчи бўлади, илон эркакка душман, аёл билан тили бир, деган гап бор. Эҳтимол, бу фикр илоннинг Момо Ҳаво тили тагига беркиниб, жаннатга киргани, Одам Атони тақиқ мевасини ейишга ундагани ҳақидаги ривоятдан келиб чиққандир.

Дилрабо Мингбоеванинг "Тимсоллар тилсими" китобидан.