خسرونامه قطعاً از عطار نیشابوری است
بخشی از مدخل «عطار» در
دانشنامۀ زبان و ادب فارسی در شبهقاره (زیر چاپ)
به قلم مهدی
#فیروزیانتوضیح: در نوشتن این بخش ابراز مخالفت با نظر استاد عزیزم دکتر
#شفیعیکدکنی برایم دشوار بود؛ اما سرانجام با تأسی به روش ایشان که با وجود ارادت بسیار به استادشان بدیعالزمان
#فروزانفر، مخالفتهای خود با برخی از آراء ایشان را در آثار خود نشان دادهاند، جسارت کردم و این سطرها را نگاشتم.
با اینکه
خسرونامه به تصریح سراینده از
#عطار نیشابوری است و از سدۀ هفتم ق تا تحقیقات فروزانفر (۷۶)، نفیسی (۱۱۶)، همایی (۳۰۸) و مینوی (۶۴۳-۶۵۴)، که داستان را به نثر تلخیص کرده (نیز نک: خانلری، ۸۱۵-۸۱۸)، از آثار مسلّم عطار شناخته میشده، پس از ابراز تردید زرینکوب (۲۶۵)، شفیعیکدکنی قاطعانه آن را از آثار عطار خارج دانسته است و گروه چشمگیری از عطارپژوهان سخن او را پذیرفتهاند (برای نمونه نک: صنعتینیا، ۷؛ اشرفزاده، ۱۶؛ احمدی، ۲۰؛ استعلامی، ۹۱-۹۲؛ عابدی و پورنامداریان، ۸؛ نیز نک: عزتیپرور، ۱۱۵-۱۱۷ که با وجود ردّ دلایل شفیعیکدکنی به دلایل نامقبول دیگری
خسرونامه را از عطار نمیداند).
نادرستی برداشت سبکشناسانۀ شفیعیکدکنی (مقدمه بر مختارنامه، ۴۴-۴۵) در نسبت دادن اثر به قرن ۸ و ۹ق مسلّم است؛ زیرا در
رسائلالعشاق (اوائل سدۀ هفتم ق) با ذکر نام «فریدالدین عطار» و «
خسرونامه» (سیفی نیشابوری، ۸۳، ۸۸-۸۹، ۹۶، ۱۰۱، ۱۱۸) ابیاتی از این منظومه نقل شده (عطار،
خسرونامه، ۱۵۵-۱۶۰) و نزاری قهستانی (۵۱۴) نیز در سال ۷۰۰ منظومۀ
ازهر و مزهر را بر وزن
خسرونامه سروده و ضمن ستایشِ این اثر، خود را «تتبعکردۀ عطار» و «برخوردار» از او خوانده است.
برخی در تکمیل نظر شفیعیکدکنی، برپایۀ نشانههایی، قول حاجی خلیفه (۲/۱۵۰۶) در انتساب
گل و هرمز به شیخ عطار ابوعبداللّه محمد المیانجی (وفات: ۶۱۹ق/ ۱۲۲۲م) را پذیرفتهاند (نحوی، ۹۰-۹۱). این نظر مانند نظرهای بعدی شفیعیکدکنی (
زبور پارسی، ۹۹-۱۰۱؛ مقدمه بر
الهینامه الف، ۴۸-۶۳) -که هرچند پذیرفته این منظومه از شاعری به نام فرید عطار در قرن هفتم یا اوایل سدۀ هشتم ق است و دیباچه و خاتمه و حتی برخی ابیات در میانۀ آن هم از عطار اصلی است، با تصورِ یک جعلِ پیچیده و عجیب، باقیِ اثر، یعنی متن داستان، را از او نمیداند- به دلایل مختلف، بهویژه همسانی سبکی آشکار متن خسرونامه با دیگر اشعار عطار، مردود است (نک: مالمیر، ۲-۱۹؛ O'Malley، 201-227).
منابع)
احمدی، بابک،
چهار گزارش از تذکرةالاولیاء عطار، تهران، ۱۳۷۶ش؛
استعلامی، محمد، «از روایت تا واقعیت؛ در مطالعۀ سرگذشت و آثار فریدالدین عطار»،
ایرانشناسی، س ۱۵، شمـ ۵۷، امریکا، بهار ۱۳۸۲ش؛
اشرفزاده، رضا،
تجلی رمز و روایت در شعر عطار نیشابوری، تهران، ۱۳۷۳ش؛
حاجی خلیفه،
کشفالظنون، بیروت، ۱۹۸۲م؛
خانلری، زهرا، «گل و هرمز»،
سخن، س ۷، شمـ ۸، تهران، آذر ۱۳۳۵ش؛
زرینکوب، عبدالحسین،
جستجو در تصوف ایران، تهران، ۱۳۵۷ش؛
سیفی نیشابوری، علی بن احمد،
رسائلالعشاق و وسائلالمشتاق، به کوشش جواد بشری، تهران، ۱۳۹۹ش؛
شفیعیکدکنی، محمدرضا،
زبور پارسی، تهران، ۱۳۷۸ش؛
همو، مقدمه بر
الهینامه، عطار، تهران، ۱۳۸۷ش؛
همو، مقدمه بر
مختارنامه؛ عطار، تهران، ۱۳۸۶ش؛
صنعتینیا، فاطمه،
مآخذ قصص و تمثیلات مثنویهای عطار نیشابوری، تهران، ۱۳۶۹ش؛
عابدی، محمود،و تقی پورنامداریان، «مقدمه» بر
منطقالطیر، عطار، به کوشش محمود عابدی و تقی پورنامداریان، تهران، ۱۳۹۰ش؛
عزتیپرور، احمد، «چند نکته دربارۀ خسرونامه منسوب به عطار»،
نامۀ فرهنگ، شمـ ۲۹، تهران، بهار ۱۳۷۷ش؛
عطار نیشابوری، فریدالدین،
الهینامه، به کوشش محمدرضا شفیعیکدکنی، تهران، ۱۳۸۷ش؛
همو،
خسرونامه، به کوشش احمد سهیلیخوانساری، تهران، ۱۳۵۵ش؛
همو،
مختارنامه، به کوشش محمدرضا شفیعیکدکنی، تهران، ۱۳۸۶ش؛
فروزانفر، بدیعالزمان، شرح احوال و نقد و تحلیل آثار شیخ فریدالدین محمد عطار نیشابوری، تهران، ۱۳۵۳ش؛
مالمیر، تیمور، «بررسی سبکی خسرونامه برای تبیین صحت انتساب آن به عطار نیشابوری»،
بهار ادب، س ۴، شمـ ۳ (پیاپی ۱۳)، تهران، پاییز ۱۳۹۰ش؛
مینوی، مجتبی، «داستان گل و هرمز از شیخ عطار»،
سخن، س ۸، شمـ ۷، تهران، آبان ۱۳۳۶ش؛
نحوی، اکبر، «خسرونامه (گل و هرمز) از کیست؟»،
جستارهای ادبی، س ۴۳، شمـ ۱۶۹، مشهد، تابستان ۱۳۸۹ش؛
نزاری قهستانی،
مثنوی ازهر و مزهر، به کوشش محمود رفیعی، تهران، ۱۳۹۴ش؛
نفیسی، سعید،
جستجو در احوال و آثار فریدالدین عطار نیشابوری، تهران، ۱۳۲۰ش؛
همایی، جلالالدین، «شیخ عطار نیشابوری»،
یغما، س ۱۶، شمـ ۳ (پیاپی ۱۸۳)، تهران، مهر ۱۳۴۲ش؛
O'Malley, Austin, “An Unexpected Romance: Reevaluating the Authorship of the Khosrow-nāma”,
Al-ʿUṣur al-Wusṭā, Vol. 27, No. 1, 2019
💐 ۱۶ اردیبهشت سالروز درگذشت بدیعالزمان فروزانفر
https://t.center/roshananemehr