Shu gapning tagida qanchadan qancha maʼno bor ekan-a?! Kimdir sizga odam boʻl desa, u oʻshanda nimani nazarda tutgan ekan? "Odam boʻl" deganda balkim oʻgʻrilikni nazarda tutar, ehtimol xurofotlar bilan yashashni aytayotgandir.
Odamga oʻxshab yur, odamga oʻxshab oʻtir, odamday ye degan stereotiplar tagida nima bor ekanki, siz buni koʻr-koʻrona qabul qilishingiz kerak?
Bizda mana shunday fikrlar oʻylab oʻtirmasdan qabul qilinadi koʻpincha. Va shu fikrlar ongingizga singganidan keyin asl mazmundan uzoqlashasiz. Kimningdir "odami" bilan yashaysiz.
Shaxslar va jamiyatlar hayotida til boshqalarga qaraganda muhimroq omil hisoblanadi. Tilni o'rganish faqat bir hovuch mutaxassislarning ishi bo'lib qolishi mutlaqo nomaqbul holat bo'lar edi.
Vaqt hamma narsani o'zgartiradi: tilning bu umuminsoniy qonundan qochishiga hech qanday sabab yo'q.
Men deyarli hech qachon jiddiy boʻlmaganman va doim juda jiddiyman. Juda chuqur, juda sayoz. Juda taʼsirchan, juda toshyurak... Xuddi paradokslar yigʻindisiga oʻxshayman.
Biz insonlar hafta boshini, oy boshini, yil boshini — umuman har narsaning boshini kutishga odatlanganmiz. Mayli, shunday boʻlsa-da, muhimi shu boshlagan qadamlarimiz oxirigacha borishi kerak. Yangi yilingiz bilan)
Har daqiqada odamlar oʻladi. Kimdir kasallikdan, kimdir qotillik sabab, yana kimdir oʻz joniga qasd qilib. Ammo biz faqat alohida insonlarning oʻlimiga qaygʻuramiz: mashhurlar, yulduzlar, qandaydir gʻalati tarzda oʻlganlar, samolyotda dahshatli tarzda halokatga uchraganlar...
Agar quyosh tizimiga oʻxshash tizimda faqat ikkita sayyora boʻlsa va ularning yoʻnalishiga hech narsa taʼsir qilmasa, ularning harakatini oldindan aniq aytish mumkin. Biroq sayyoralar orasiga uchinchi tanani, olaylik, kometani qoʻshsak, oʻsha kometa vaqt oʻtishi bilan mayda oʻzgarishlar natijasida taʼsir qilishi mumkin. Bu esa oldindan bilishni murakkablashtiradi. Shunday qilib, kichik oʻzgarishlar ulkan sayyoralarning kelajagini hal qiladi.
Dunyomiz esa uchtadan koʻp obyektni oʻz ichiga oladi. U murakkab dinamik tizim.
Braziliyada qanot qoqib yurgan kapalak vaqt oʻtib Texasda boʻronga sabab boʻlishi mumkin. Har bir qanot qoqish maʼlum darajada havo molekulalarini oʻzgartiradi. Bu kichik oʻzgarishlar uch tana muammosini keltirib chiqaradi. Tizim murakkablashar ekan, oldindan aytib berish ham qiyinlashadi.
Bizning muammomiz — nafaqat kelajakni bilmasligimiz, balki oʻtmish haqida koʻp narsa bilmasligimizdir.
Nassim Taleb — Qora oqqush
Kelajakni bilishga harakat qilish tabiatimizda bor. Uning qanaqa boʻlishi, kelgusida nimalar qilishimiz, qanday ishlarni amalga oshirishimiz qiziq boʻlib kelgan. Lekin yana bir muammo bor — oʻtmishni bilmaslik. Ha, toʻgʻri, tarixdan biz natijalarni olamiz, ularga qarab xulosalar chiqaramiz. Biroq oʻsha xulosa qilish mexanizmimiz ham toʻliq javobni bermaydi. Aksariyat javoblar faqatgina aniqlik illuziyasini beradi xolos.
Oʻtmishni oʻrganish haqida yetarlicha bilimga ega boʻlmaslik koʻpincha pand beradi. Biz faqatgina yorqin va esda qolarli voqealarnigina eslab qolishga moyilmiz. Bu esa voqealar ortidagi yashirin dalillarni koʻrishga katta toʻsiq boʻladi.
Agar inson juda aniq boʻlgan haqiqatlarga eʼtiroz bildirsa, uning fikrini oʻzgartiradigan dalillarni topish oson ish emas.
Epiktet
Aniq faktlar yoki yaqqol haqiqatlarga ishonmaydigan odamlar atrofda talaygina. Koʻpincha bunday odamlar dogmatik xarakterga ega boʻladi. Biror bir argumentingizni toʻla asoslab bersangiz ham, "ezadiganlar" doim topiladi. Bu joyda haqiqat emas, hissiyotlar birinchi planga chiqadi. Ming urinsangiz ham, uni qoniqtiradigan "dalil" (dalil deyish mumkin boʻlsa) topolmaysiz. U shunchaki oʻta ishonuvchan, laqma yoki haqiqatni bilsa ham, ataylab bahsda gʻalaba qozonishga harakat qiluvchi boʻlishi mumkin.
Bunday kishi mansabdor yoki hokimiyat egasi boʻlsa, aqlingizni qoʻlida "oʻynatishi" mumkin.
Biz oʻzimizni intellektual jihatdan boshqalardan ustundek tutamiz. Qandaydir narsani bildim va endi uni bilaman deya jar solishni yaxshi koʻramiz. Aslida esa biz unchalik ham aqlli emasmiz. Deyarli hech narsa bilmaymiz — bilamiz deb oʻylaymiz. Hech narsa bilmasligimizni tushunmaslik esa qaysidir maʼnoda fojia.
Amaliy psixologiya (haqiqiy ilm-fanni nazarda tutyapman) bilan shugʻullanadigan odam bilan oʻzini psixologman deb aytayotgan soxta ilm-fan odamini adashtirib qoʻyish mumkinmi? Allaqanday orzularingiz haqida tinmay oʻylasangiz, "tortishish qonuni" ishlab ketishi haqidagi afsonaga nima deysiz? (Bu afsonaga koʻra siz nimanidir chin dildan xohlasangiz, shu haqida tinmay oʻylasangiz, sizga koinot yordam berarkan).
Odamlar oddiy va sodda boʻlgan maʼlumotlarga ishonishni istaydi. Maʼlumot nafaqat qisqa boʻlishi, balki ishonarli ham boʻlishi kerak. Shunda laqmalar soni kundan kunga oshib boradi. Laqmalar ortgan yerda firibgarlar, oʻzicha "mutaxassislar" harakatga keladi.
Koʻp kuzataman. Kimdir oddiy gapdan qattiq taʼsirlanadi. Boshqa birov esa goʻyo uning "ichi" gapirayotgandek bir odamga yopishib qoladi. Oʻzgalar fikridan oson taʼsirlanish, unga toʻliq qoʻshilish bizning asosiy "kasalliklarimiz"dan. Kimga ishonish yoki ishonmaslik, fikriga qoʻshilish yo qoʻshilmaslik avvalo vaziyatga bogʻliq. Biroq shunday boʻlsa-da, aytilgan gaplarga turli burchakdan qarash kerak. U nimani nazarda tutmoqda? Uning bundan maqsadi nima? Oʻz fikrini qanday asoslayapti? kabi savollar hamisha tayyor boʻlgani yaxshi.
Shunday gaplar borki, sehrli soʻzdek jaranglaydi. Eshitgan quloq yana eshitgisi kelaveradi. Lekin juda xom va mantiqsiz boʻladi.
Boshqasi borki, eshitish juda zerikarli, ammo asosli, mantiqli, izchil boʻladi. Biz oʻylab oʻtirmay oson qabul qilinadigan tarafni tanlaymiz. Oʻzimizcha zerikarli deb aytilayotgan fikrlarni hech kimga keragi yoʻq deb hisoblaymiz.
Biz oson qabul qiladigan fikrlar koʻpincha mashhurlar aytadigan balandparvoz gaplar boʻladi. Nega ishonyapsan, deb soʻrasangiz, "Axir u mashhur odam-ku!" deyishi mumkin. Siz tekshirib ham oʻtirmaysiz va sodda qabul qilasiz. Natijada uning fikriga ergasha boshlaysiz. Koʻr-koʻrona ergashish esa hamisha zararli.
Ommaning eʼtiborini tortish uchun aqlli boʻlish shart emas. Ahmoq boʻlib ham uni ergashtirish mumkin. Chiroyli gapirilsa, yetarli. Nimani aytish emas, uni qanday aytish muhimroq. Sizning deyarli hamma gapingizga ishonishlari mumkin: ishonarli chiqsa bas.
Ommaviy fikrlashdan yiroq boʻlsangiz, sizni aldash oson boʻlmaydi.
2-asos: X ni daʼvo qilganlar Y ni hisobga olishmagan.
Xulosa: Demak, X ahmoqona daʼvo edi.
Masalan:
1) Katta yoʻldan yurmay kichigidan yurganingda avtohalokat tufayli tirbandlikda qolmasding.
2) Oʻshanda eronliklar gʻarbdan hujum qilganida jangda gʻalaba qozonishardi.
Birinchi misolda, afsuski, avtohalokat boʻlishini oldindan aytib boʻlmas edi. Oʻtmishga nazar solib, uning "sabab-natijasi"ga aldansangiz, bunday xatoga yoʻl qoʻyishingiz mumkin.
Baxtli hayotning siri shundaki, siz nimani yoʻqotishingiz mumkinligini oldindan bilishingiz kerak, deydi Seneka.
Yaʼni siz yoʻqotish va muvaffaqiyatsizliklarga tayyor boʻlishingiz kerak. Agar men koʻp narsalarimni yoʻqotishimni avvaldan bilsam va bunga tayyor tursam, bu meni faqatgina kuchli qiladi. Yoʻqotishlarga tayyor boʻlmasam, kutilgan narsalar amalga oshmasa, bu kuchli zarba boʻlishi mumkin.
Baʼzan odamning kambagʻalligi yoki boyligi uning dono ekaniga ishora sifatida qoʻllanadi. Afsuski, donolik bilan boy-kambagʻallik oʻrtasida doim ham bogʻliqlik mavjud emas.
Masalan, Akmal juda kambagʻal. Uning fikriga koʻra, hayotning siri moddiy boylikdan kechib, boshqalar hisobiga kun koʻrish hisoblanadi. U juda dono.
"Qora oqqush" muallifi treyderlik orqali katta boylik orttirganini bilarmiding? Kitobi juda zoʻr boʻlsa kerak.
Donishmandlik moliyaviy holatga bogʻliq emas. Boy boʻla turib, kaltafahmlar boʻlishi mumkin. Aqlli boʻla turib, kambagʻal boʻlganlar ham yetarlicha.
Kichik odamga nisbatan dunyo hamon adolatsiz, ammo buning yordamida dunyo gigantga nisbatan ikki barobar adolatsizdir. Kimning foydasiga boʻlishidan qatʼiy nazar ustunlik abadiy davom etishi mumkin emas. Poydevordan agʻdarib tashlash kichik odamning ham qoʻlidan keladi.
