Tarixning saboqlari

Safaviylar, Shayboniylar, Usmoniylar va Boburiylar imperiyasi XVI asrda o'zaro nizolari xaritasi

@Tarixning_saboqlari

730-yili Ummaviylar davlati xaritasi
Amiri: Hishom ibn Abdulmalik (724-743)

@Tarixning_saboqlari

Irgiz jangi - hozirgi Qozog'istonning, To'rg'ay viloyatida, Irgiz daryosi bo'yida Xorazmshohlar qo'shini va Mo'g'ullar qo'shini o'rtasida bo'lib o'tgan jang. Qo'zg'o'lonchi Merkitlar qo'shini yengib, ortga qaytayotgan Chingizxonning katta o'g'li Jo'ji, sarkardalar Subotoy va Jebe boshliq qo'shinlarini ortidan Alouddin Muhammad Xorazmshoh o'z qo'shini bilan ularni ta'qib qila boshladi. Xorazmshoh Jo'jining oldiga yetib kelganda, Jo'ji Chingizxonning ruxsatisiz urush qilishi mumkin emasligi, muqaddas kitoblari "Yasa"ga xilof ish qilolmasligini aytganda, Xorazmshoh shunday dedi: "Agar Chingizxon senga men bilan urushmasligingni buyurgan bo'lsa, Olloh Taolo esa, meni sizlar bilan urushishimni amr etib, bu uchun savob ham va'da qiladi. Hammangiz mushrik bo'lganingiz sababli men uchun sen bilan Gurhon va Guchluk orasida biror bir farq yo'q". Xullas, mo'g'ullar urushishdan o'zga chora topmagach ikki taraf o'rtasida Xorazm davlatining sharqi, yanada aniqrog'i Sirdaryoning sharqida urush boshlanadi. Nasaviyning xabar berishicha, bu jangda mo'g'ullar soni 20 ming, xorazmshohlar esa 60 ming bo'lgan.
Xorazmshoh mo'g'ullar kabi jangdan qaytyotgan xorg'in holatda bo'lmasa-da, mo'g'ullarni yenga olmadi. Hatto jang asnosida quvvati sindirilgan Xorazmshoh jasur o'g'li Jaloliddinning soyasida qutulishga muvaffaq bo'ladi. Jangda Xorazmshoh mo'g'ullar tomonidan qurshovda qoladi, bu holatda uni ikki oqibatdan biri: yo asirga tushish, yoki jang maydonida o'lishini kutib turgan edi. Yaxshiyamki, bu orada Jaloliddin yordamga kelib, otasini mo'g'ullar iskanjasidan qutqarib chiqadi. Bu yosh Jaloliddin Manguberdining mo'g'ullarga qarshi ilk jangga kirishi va ularni dog'da qoldirishi kerak edi. Hali uning bundan boshqa qahramonliklariga yana qaytamiz...
Jang to'rt kun davomida shiddatli tusda davom etdi. Ikkala tomondan ham ko'p askarlar o'ldi, musulmonlar 20 ming shahid berdi, mo'g'ullardan o'ldirilganlar soni hisobsiz edi. So'ngra jang to'xtatib, tomonlar ikkiga ayrildi. Bu jangda biror taraf g'olib bo'lolmadi. Taraflar ikkiga ajralganidan keyin Alouddin Muhammad Xorazmshoh mo'g'ullardan hadiksirab, davlatning Buxoro va Samarqand kabi buyuk shaharlar qo'rg'onini kuchaytirib, o'zi esa qo'shimcha askar to'plangani markaz Urganchga qaytadi va shahar himoyasini mustahkamlashga kirishadi.

Manba: Shamsiddin Darg'omiy "Mo'g'ul bosqini va Musulmonlarning qonli kechmishi" kitobidan

@Tarixning_saboqlari

Avrangzeb Olamgirning hukmdorlik nazariyasi.
Avrangzeb Olamgir otasiga yozgan xatlarining birida Avrangzeb shunday degan: "Siz hazrati oliylariga yaxshi ma'lumki, qudrati ulug' Parvardigor o'z ishonchini mamlakatini asrab-avaylay oladigan va xalqni himoya qila oladigan bandasigagina ravo ko'radi. Hukmdorlik degani esa o'z manfaatini va huzur-halovatinigina ko'zlash emas, balki xalqini o'z himoyasi ostiga olish demakdir".
Saroy amaldorlaridan biri Avrangzeb sog'ligini avaylash maqsadida biroz dam olishi lozimligini maslahat berganida, u shunday javob qilgan edi: "Haq Taolo meni bu dunyoda shahzoda va podshoh sifatida o'zim uchun emas, balki boshqa bandalari uchun yashash va mehnat qilish uchun yaratgan. O'shanda ham o'zimizning halovatimni emas, balki boshqalarining huzurini o'ylash mening burchimdir. Mening baxtim xalqimning baxtidan ajaralmasdir". Yana boshqa bir safar shunday degan: "Hukmdorga yuklatilgan mas'uliyat borasida dono kishilarda faqat bitta fikr bo'lishi mumkin. U ham bo'lsa, qiyinchilik xavf tug'ilgan paytda o'z hayotini garovga tikish, agar zarur bo'lsa, taqdiri uning qo'liga topshirilgan xalq himoyasida qo'lda qilich bilan shahid bo'lishdir". Kunlardan bir kun Avrangzeb shunday degan edi: "Hayotining asosiy mazmunini o'z xalqi ustidan beg'arazlik bilan hukm yurgizish deb bilgan shohgina haqiqatan ulug' shoh sanaladi". Avrangzeb o'z amaliy faoliyatida ana shu aqidalarga rioya qilar edi.
U o'z mamlakatining iqtisodiy, siyosiy va ijtimoiy ahvoli haqidagina bosh qotirib qolmasdan, balki fuqorosining diniy va ahloqiy e'tiqodi haqida ham qayg'urib, bu sohada ko'p o'zgarishlar qildi. Dehqonlar, hunarmandlar, savdogarlarning turmushini yaxshilashga astoydil kirishdi va bu borada qator tadbirlarni amalga oshirdi. Taxtga chiqishi bilanoq "ahboblar" deb atalmish turli xil mayda soliq va yig'im turlaridan saksonga yaqinini bekor qildi. Bu soliqlarning asosiy qismi oddiy fuqaro gardaniga tushar edi. Shuning uchun saltanat bir necha yuz minglab rupiya mablag'dan mahrum bo'lsa ham, oddiy xalq gardanidan ana shu og'ir yuk olib tashlandi. Soliq yig'uvchi ayrim amaldorlarning insofsizligi tufayli bu soliqlarning ayrimlari yig'ib turilsa ham, Avrangzebning bu tadbiriy choralari o'z xalqining iqtisodiy ahvolini yaxshilashdek ulug' niyati bor ekanidan dalolat berib turibdi.
Avrangzeb odil shoh edi. Ingliz tarixchisi Ovington u haqida: "Bu buyuk mo'g'ul adolatining asosiy manbai bo'lgan ekan", - deb yozgan edi. Avrangzeb tinimsiz mehnat qilardi. U erta tongda uyqudan turar va yarim kechagacha davlat ishlari bilan band edi. U vafotiga qadar ham faol mehnat jarayonidan chiqmaydi. "Oxirgi nafas qolgunicha mehnat va harakatdan qaytish yo'q", der edi Avrangzeb. Ingliz tarixchisi M. Elfingstoun u haqida shunday yozadi: "Dekkon o'lkasidagi urushlar bilan band bo'lib turgan paytlarida ham, keksayib qolgan bo'lishiga qaramay, ma'muriy idoralarning har bir ishini o'zi kuzatib nazorat qilar, kichik lavozimlarga ham o'zi odam tayinlar, chetdan kelgan har bir xatni o'zi ko'zdan kechirar, har bir harbiy yurishning, har bir qal'aning himoya qilish rejalarini o'zi tuzib chiqardi". Xullas, Avrangzebning podshohlik mas'uliyati haqidagi aqidalari g'oyat ulug' edi va uning o'zida ana shu talablarga javob berish hislatlari ham mujassam edi.

Manba: L.P. Sharma "Buyuk Boburiylar" kitobidan

@Tarixning_saboqlari

▶️ Youtube kanalimizda “Movarounnahrga tashrif buyurgan ilk arab ayoli” mavzusida yangi videoni joyladik.

Hozir tomosha qiling, yangi ajoyib kontent uchun layk bosishni, obuna bo'lishni va qo'ng'iroq belgisini bosishni unutmang!

Video havolasi: https://youtu.be/if_hnlJnruU?si=XJI4rHiZidriD5qj

Youtube kanalimiz aʼzo boʻlishni unutmang!
👇👇👇

https://www.youtube.com/@Tarixsaboqlari

Keyinroq Chechak Bugʻa Shohruhning Sulton Chaqmoqqa yuborgan elchisi bilan qaytib ketayotganda Yazd shahridan o‘tdi. Shohruhning Yazd hokimi Amir Chaqmoq va uning hamrohlari elchilar kelishi munosabati bilan shahar yoʻllari va bozorlarini shoyi matolar bilan bezatib, elchilar sharafiga toʻylar oʻtkazdilar. Bu temuriylar ham chet el elchilarini qadrlaganliklarini, ham turkiy an’ana bo‘lgan sodda madaniyatni o‘zida mujassam etganligini ko‘rsatadi.

Xulosa

Temuriylar islomgacha bo‘lgan turkiy va turk-islom tarixida muhim ulushga ega bo‘lib, uni bir butun sifatida tekshirish kerak. Usmonli tarixshunosligida Temur haqidagi salbiy tasavvur bugungi kunda ham o'z kuchini saqlab qolganligi sababli, ushbu maqolaning maqsadlaridan biri bu salbiy tasvirning ilmiy yondashuv emasligini ko'rsatishdir. Temuriylar sulola asoschisi Temur davridan boshlab o‘zlari hukmron bo‘lgan shaharlarda qurilish ishlarini olib borib, shaharlarning iqtisodiy va madaniy rivojlanishiga sa’y-harakatlar qilib, jamiyat tinchligi va farovonligiga hissa qo‘shgan. Temuriylar hukmdorlari orasida eng uzoq muddat taxtda qolgan Shohruh (1405-1447) koʻplab shaharlarda, xususan, hukmronlik markazi boʻlgan Hirotda qabr, madrasa, xonaqoh kabi qurilish ishlarini olib bordi. Shohruh davrida shahar hokimi Amir Chaqmoq va uning rafiqasi Fotima Bibi, viloyatga yuborilgan boshqa davlat amaldorlari va shaharning yetakchi oilalari Yazdda ko‘plab xayriya muassasalari qurdilar. Bu davrda shaharda nafaqat bunyodkorlik ishlari olib borildi, balki avvalgi sulolalardan qolgan meʼmoriy obidalar ham taʼmirlanib, aholi foydalanishiga topshirildi. Bu holat ham temuriylar eski turk va turk-islom davlatlarida mavjud boʻlgan rivojlangan ijtimoiy davlat tushunchasini davom ettirganligini koʻrsatadi. Natijada, Shohruh davrida Yazd buyuk taraqqiyotni boshdan kechirdi va o‘zining yorqin davrlaridan birini boshidan kechirdi va temuriylar sivilizatsiyasi boyligining namunasi bo‘ldi.

@Tarixning_saboqlari

Jumladan, Shohruh Hirotdagi Ixtiyoriddin qal’asi etagida madrasa va xonqa qurdirgan bo‘lib, 1410-yilda qurib bitkazilgan, shaharda Dor ush-shifo, 1425-yilda Abu Abdulloh Ansoriy (vaf. 1088) qabri ustiga qabr qurdirgan va uning atrofidagi masjidni Shohruh xotini Gavharshad Ogʻani (vaf. 1457) uni boy vaqflarga hadya qilgan. Hirotda 1417-1438, Mashhadda esa 1416-1418-yillarda Imom Ali ar-Rizo (vaf. 819) qabri yonida qurilgan Jome masjidi ham bu masjidlar orasida davrning o‘ziga xos xususiyati hisoblanadi. Ularda madrasa, xonqa va maqbara kabi inshootlar, shuningdek, Shohruh amirlaridan Firuzshoh va Shoh Malik ham Hirotda o‘zi uchun masjid, qasr va bog‘lar qurdirdi.

Shohruh davrida 1416-yilda amir Chaqmoq Yazdga hokim etib tayinlanadi. Amir Chaqmoq ham Shohruhning nabirasi Fotima Bibining rafiqasi edi. Temuriylar davrida barcha xalq juma namozini oʻqishi mumkin boʻlgan katta-katta masjidlar masjid-ul-masjid yoki masjid-ul-juma deb atalgan. Amir Chaqmoq va uning rafiqasi Fotima Bibi 1436-yilda Yazdda Masjidi Nav (Yangi Masjid) nomli masjid qurishga kirishdilar. Masjidul-Navga tegishli 1445-yildagi vaqf hujjatida yiliga 360 dinor oladigan imom, xuddi shunday maosh oladigan hofiz, 216 dinor maosh oladigan hofiz nomzodlari, 120 dinor maoshli voiz, 360 dinor maoshli ikki muazzin va 150 dinor maoshli bir hofiz 1200 dinor (yillik) maosh oladigan bir hofiz borligi aytiladi. Bundan tashqari, Fotima Bibining o‘zi qurdirgan suv kanali, vaqf qilgan turli yerlar, vaqf daromadlaridan bo‘lgan hammom, shakar zavodi, suv tegirmoni va karvonsaroy tufayli muhtojlarga oziq-ovqat tarqatildi va ularning boshpana ehtiyojlari qondirildi. Turk-islom davlati boʻlgan Temuriylar oʻsha davr musulmon jamiyatiga ijobiy foyda keltiradigan xayriya muassasalarini barpo etish va bu muassasalarni vaqflar tashkil etish orqali qoʻllab-quvvatlash orqali shaharlarning rivojlanishiga va xalq farovonligiga hissa qoʻshgan. Ayni paytda Temuriylar davlatida maorifning keng tarqalishiga oʻsha davr masjidlari ilmiy vazifani bajarganligi uchun qurilgan Masjid-an-Nav ham oʻz hissasini qoʻshgan.

Shohruh davrida 1415-1416-yillarda Yazdga dorugʻa qilib tayinlangan Muhammad Darvish shaharning janubiy qismida karvonsaroy qurdirgan. Bundan tashqari, Yazdga yuborilgan vazir Muhammad Tohirning 1424-1425-yillar oralig‘ida shaharda ellikta do‘kon sig‘imli bozor qurdirganligi, shaharning ko‘zga ko‘ringan oilalariga masjid, madrasa, bog'lar, qasrlar, qabrlar va ko'priklar kabi xayriya muassasalari qurilishi ko‘maklashgan. Shu nuqtai nazardan, vazir oilasidan chiqqan Imodiddin Yusuf shaharda mahalla qurib, bu yerda masjid, qabr, uy va bog‘ qurib, 1441-1442-yillarda qurib bitkazilgan. Savdogar oilasi boʻlgan Obivardilar oilasi Yazdda hammom, karvonsaroy va sardobalar qurgan. Shohruh hukmronligi davrida Yazd ma’muriyati va taniqli kishilari shaharda ham yangi mahallalar barpo etishdi, ham mavjud mahallalarda uy-joylar, bog‘lar barpo etishdi. Bundan tashqari, bu davrda saljuqiylar va moʻgʻullarga tegishli boʻlgan masjid, madrasa, maqbara, koʻprik va hammom kabi xayriya muassasalari taʼmirlanib, xalq foydalanishiga topshirildi.

Shohruh hukmronligi davrida turk madaniyatining muhim qismi boʻlgan toʻy marosimlari Yazdda ham oʻtkazilgan. Masalan, Mamluklar davlati hukmdorlaridan biri Sulton al-Malik az-Zohir Chaqmoq (vaf. 1453) (1250-1517) tomonidan Shohruhga yuborilgan Chechak Bugʻa ismli elchi 1439-yilda poytaxt Hirotga yetib boradi. Elchi Sulton al-Malik az-Zohirning Tavilati, Shohruhdan Abu Mansuri Moturidiy, Hujjati Ahli Sunna va’l-Jamiyati, Fahriddin Roziyning Tafsir-i Kabir, Hoji Mas’udi Buxoriy Sharx Talhisi Jomiy, Mavlono Alouddin Pahlivanning Sharhi Kashshof va Sharhi Ravza Mazhabi Shafiiy kabi nodir asarlarni xohlaganligini bildirdi. Shahruh Sulton Chaqmoqqa beriladigan kitoblar va turli sovg'alarni tayyorlab, Chechak Bugʻaga topshirdi.

@Tarixning_saboqlari

Temur tomonidan 1386-1388-yillarda uyushtirilgan Uch yillik yurish va 1392-1397-yillarda uyushtirilgan Besh yillik yurishlar natijasida Eronning katta qismi Temur hukmronligi ostiga o‘tadi. Temur Muzaffariylarga barham berib, 1393-yilda Yazdni egalladi va oʻgʻli Umarshayxni (vaf. 1394) shu viloyatga hokim qilib tayinladi. Ko'rinib turibdiki, Temur o'zidan oldingi hukmdorlar kabi sabablarga ko'ra Yazd shahriga ahamiyat bergan. Umrining ko‘p qismini yurishlarda o‘tkazgan Temur o‘z yurishlarini qoplash uchun moliyaviy manbalar topish maqsadida Yazd kabi muhim sanoat va savdo markazlarini egalladi. Darhaqiqat, Temurning Fors hududini, jumladan, Yazdni o‘z o‘g‘li Umarshayxga berishi va u yerda harajatlari davlat xazinasi hisobidan qoplanib, karvonsaroy qurib, obodonlashtirish ishlarini olib borishi shuni ko‘rsatadi. Temur o‘zi hukmronlik qilgan shaharlarda tartibni saqlash, savdo-sotiq orqali farovonlik darajasini oshirish haqida qayg‘urgan. Temurning yangi bosib olingan shaharlarga harbiy va fuqarolik ishlari bilan shug‘ullanish uchun keng vakolatga ega bo‘lgan dorug‘alar jo‘natgani uning yurishlari natijasida yuzaga kelgan vayronagarchiliklarni bartaraf etishga harakat qilganidan dalolatdir. Darhaqiqat, Temur 1393-yilda Tamuka Qavchinni Yazdga dorugʻa qilib tayinlaydi. Shuningdek, manbalarda Temur davrida Yazdning nomdorlaridan bo‘lgan G‘iyosiddin Salor Simnoniyning shahardagi qurilish ishlari bilan shug‘ullangani qayd etilgan. Temur tarix kitoblarida shaharlarni yoqib, odamlarni o‘ldiradigan shafqatsiz hukmdor sifatida tilga olinsa-da, bu tasvir voqelikni to‘liq aks ettirmasligi, aksincha, bosib olingan shaharlardagi qurilish ishlariga ahamiyat berganligi Yazd shahri misolida koʻrinib turibdi, xalq farovonligiga hissa qo‘shgan.

1394-yilda Temur tomonidan Fors hududiga, jumladan, Yazdga tayinlangan hokim Umarshayx vafotidan soʻng otasi hukmronligidagi Fors hududi Umarshayxning oʻgʻli Pirimuhammadga (vaf. 1409) berilgan. Qolaversa, Temur o‘limidan oldin 1403-1404-yillar oralig‘ida mamlakatni o‘g‘illari va nabiralari o‘rtasida bo‘lib bergan. Bu doirada u Ozarbayjondan Iroqqa markazi Tabrizda boʻlgan, “Hulogu taxti” nomi bilan mashhur boʻlgan hududlarni nabirasi Mirzo Umarga (vaf. 1407), Mirzo Umarning ukalari va otasi Miranshohga (vaf. 1408) berdi. Temur Markaziy va Janubiy Eronni Umar Shayxning oʻgʻillariga berdi. Umarshayxning o‘g‘illaridan Pirimuhammadga Fors viloyati, Rustamga (vaf. 1424) Isfahon viloyati, Iskandarga (vaf. 1415) Hamadon viloyati berildi. Temurning oʻgʻli Jahongirning oʻgʻli Pirimuhammadga (vaf. 1376) Afgʻoniston va Shimoliy Hindistonni (vaf. 1407), Temur esa Hirotda joylashgan kenja oʻgʻli Shohruh (vaf. 1447) va oʻgʻillari Xuroson va Movarounnahrni berdi. Bu boʻlinishdan soʻng Temur 1404-yilda Xitoyga qilgan yurishida kasal boʻlib, 1405-yilda Oʻtrorda vafot etadi.

Yazd Shohruh davrida (1405-1447)

Temurning 1370-yilda turmushga chiqqan Toʻgʻoy Turkon ogʻadan 1377-yilda tugʻilgan oʻgʻli Shohruh 1405-yilda otasi vafotidan soʻng oʻzining hukmronlik markazi boʻlgan Hirotda taxtga oʻtiradi va uning nomidan pul zarb qiladi. Temur vafotidan soʻng temuriy mirzolar oʻrtasida hukmronlik uchun uzoq davom etgan kurash davom etdi va bu hukmronlik uchun kurashlar yakunida Shohrux 1409-yilda Movarounnahrni 1415-1416-yillarda esa Fors mintaqasini, jumladan, Yazdni ham qoʻlga kiritdi va shu tariqa Temuriylarda birdamlik oʻrnatdi. Shohruh Temuriylar mamlakatida hukmronlikni qoʻlga olgach, turli shaharlarda, xususan, poytaxt Hirotda qurilish ishlarini boshlab yubordi va bu qurilish ishlari nafaqat hukmdor, balki viloyatlarga tayinlangan hokimlar, jumladan, sulolaning erkak va ayol aʼzolar tomonidan ham davom ettirildi.

@Tarixning_saboqlari

Temuriylar madaniyatining namunali shahri: Yazd (1405-1447)

Muhammad Emin KOCHAK (maqolasi)

Kirish

Markaziy Eronning muhim sanoat, savdo va turar-joy markazlaridan biri boʻlgan Yazd shahriga asos solingani haqida aniq maʼlumot boʻlmasa-da, shaharga Aleksandr asos solgan degan mish-mishlar yuribdi. Shuningdek, shahar nomi sosoniylar hukmdorlaridan biri (226-651) Yazdigerd I (399-420) dan kelib chiqqanligi ham qayd etilgan. Yazd, Hazrati Usmon (roziyallohu anhu) davrida (644-656) islom hukmronligi ostiga tushib, bu hukmronlikni Ummaviylar (661-750) va Abbosiylar (750-1258)lar davrida ham davom ettirdi. Soʻngra 1030-yilda Daylamiylardan boʻlgan Kakuiylar sulolasi (1007-1119) shaharni egalladi. Keyinchalik Saljuqiylar hukmdori Sulton Tug'rulbekning 1050-1051-yillardagi yurishlari natijasida Isfahon va Yazd kabi mintaqaning muhim shaharlari Saljuqiylar hukmronligi ostiga o'tdi. Tug'rulbek Yazd shahrini Kakuiylar sulolasidan Abu Mansur Feramurzga hadya qilgan va 1141-yilgacha shaharni saljuqiylarga bog'liq bo'lgan Feramurz avlodlari boshqargan.

1141-yilda Kakuiylar sulolasidan Abu Tolib Garshasb vafot etgach, mintaqada Yazd otabeglari (1141-1318) hukmronlik qildi. Yazd otabegi Salgʻurshoh davrida (1241-1264) moʻgʻullarga elchilar va sovgʻalar yuborish yoʻli bilan moʻgʻullar hukmronligi qabul qilingan. Moʻgʻullar Yazd va uning atrofiga bir muddat ziyon yetkazmay, hududga maʼmurlar tayinlab, askar va gʻalla mahsulotlarini olib turdilar. Yazd Otabegi Yusufshoh (1275-1287) 1286-1287-yillar oralig‘ida o‘ziga qarshi yuborilgan mo‘g‘ul qo‘shinlariga qarshilik ko‘rsata olmadi, chunki Elxoniylar hukmdori Arg‘unxon (1284-1291) taxtga o‘tirganidan keyin ham o‘z itoatkorligini e’lon qilmagan yillik soliqlarini e'tiborsiz qoldirdi va u Yazdni tark etdi. Keyinchalik shahar Elxoniylarga qoʻshib olindi va 1318-yilda Elxoniylar xoni Sulton Abu Said Bahodir (vaf. 1335) tomonidan asli arab boʻlgan Eronning mahalliy sulolalaridan biri Muzaffariylarga (1318-1393) berildi. Yuqoridagi maʼlumotlar Yazd shahriga tarixiy jarayon davomida ham mahalliy sulolalar, ham xorijiy xalqlar tomonidan ahamiyat berilganligini koʻrsatadi. Bu vaziyatda shaharning oʻrta asrlarning eng muhim savdo yoʻli boʻlgan Ipak yoʻli yoʻlida joylashganligi, boy sanoat hududi boʻlishi va markaziy joylashuvi samarali boʻlgan.

1. Yazd Amir Temur davrida (1370-1405).

Amir Temur (1336-1405) 1370-yilda Chig‘atoy xonligining (1227-1370) Gʻarbiy qismini o‘z qo‘liga oladi va uning nomi bilan atalgan davlat tuzadi. Amir Temurning ajdodlari turkmi yoki mo‘g‘ul ekanligi haqida bahslar davom etayotgan bo‘lsa-da, Temur faoliyati turk-islom olami va jahon tarixiga chuqur ta’sir ko‘rsatdi. Manbalarda qayd etilishicha, otasi amir Tarag‘ay, onasining ismi Takina Xotun bo‘lgan Temur 1336-yilda Kesh (Shahrisabz) shahrida tug‘ilgan. Amir Temur o‘zining jasorati, qat’iyati va aql-zakovati tufayli davlatga asos solgan. Temur yurish qilgan hududlardan biri Eron edi. 1335-yilda Erondagi soʻnggi Elxoniylar hukmdori Abu Said Bahodirxon vafotidan soʻng markaziy davlat parchalanish jarayoniga kirishi bilan mintaqada mahalliy sulolalar paydo boʻldi. So'z yuritilayotgan mahalliy sulolalardan biri Muzaffariylar bo'lib, ularda Sheroz, Isfahon va Yazd kabi markazlar bo'lgan.

@Tarixning_saboqlari

"Temur va Misr Shohi o‘rtasidagi jang maydoni", Hirotlik Kamoliddin Behzod tomonidan chizilgan asar, taxminan 1494-1495-yillarda, Temuriylar davri. Asar hozirda Eronning Tehron shahridagi Guliston saroyida saqlanmoqda.
Temuriylar davri miniatyura sanʼati ham juda rivojlangan. Ayniqsa Husayn Boyqaro davridagi Xuroson miniatyura maktabi ular orasida yetakchi boʻlgan.

@Tarixning_saboqlari

Ibn Xaldun o‘z asarlarida farqlarni ta’kidlagan, ammo doimo cheklangan holda va ko‘pincha bilvosita ifodalagan. Uning tarixchi sifatida faoliyat olib bormagani esdan chiqarmaslik kerak. U asosan huquqshunos bo‘lgan va tarixga ikkilamchi qiziqish bilan yondashgan. Ayniqsa, u o‘zining hayotiy tajribasidagi noodatiy vaziyatlardan boshqalar uchun saboq (ibrat) bo‘ladigan narsalarni topishga umid qilgan. Uning "Tarjimai hol" asari turli voqealarni qamrab olsa-da, U asardagi hech bir voqea 1401-yilda Damashqda Amir Temur bilan uchrashuvi kabi ta’sirli emas. O‘sha vaqtda Temur Misrning Damashq shahriga hujum qilgan, ammo shahar hali taslim bo‘lmagan edi. Oxirgi yigirma yil davomida Temur Chingizxondan keyingi eng daxshatli va muvaffaqiyatli sharqlik jangchi sifatida tanilgan edi.

Temur Chingizxonning ikki ma’noda vorisi edi. U turkiy va musulmon bo‘lsa-da, onasi orqali mo‘g‘ul qoni va shamanistik e’tiqodga (bu yerda Amir Temur shaman deyilmayabdi) ega edi. Eng muhimi, u harbiy yurishlar orqali universal hukmronlikka intilish mo‘g‘ul idealini meros qilib olgan edi. U Shimolda Moskva, janubda Dehli va g‘arbda Izmirgacha bo‘lgan hududlarni talon-taroj qilgan va qirg‘in uyushtirgan. Dushmanlar musulmon bo‘ladimi yoki yo‘q, farqi yo‘q edi: barcha bosib olingan hudud aholisi mahbus sifatida qaraldi, ba’zilari qiynoqqa solindi, ko‘pchiligi qatl qilindi, qolganlari esa xavf ostida edi.

1401-yilning yanvarida Ibn Xaldun Temur tomonidan Damashq tashqarisidagi qarorgohda qabul qilindi. Temur shaharga hujum qilayotgan paytda Ibn Xaldun o‘z hayoti uchun xavotirda edi. Ammo u Temurning ba’zan shafqatli bo‘lishini va u oldinlari ham olimlar va tasavvuf ahli bilan do‘stlashganini eshitgan edi. Ibn Xaldun Temurning ishonchini qozonishga muvaffaq bo‘ldi. Bu uchrashuvlar tafsiloti uning tarixchi sifatida qilgan ishlarini asoslashga sabab bo‘ldi. U nafaqat mamluk asirlarini afv etishda rol o‘ynaganini da’vo qildi, balki Temurda o‘zining fikriyatiga dalil ko‘rdi. Unga ko‘ra, har qanday sivilizatsiyada shahar va qabila o‘rtasidagi, cho‘l va shahar, og‘zaki va yozma madaniyat o‘rtasidagi o‘zaro ziddiyat hamda bog‘liqlik mavjud edi.

Ibn Xaldun o‘zining hayotiy maqsadini Temur haqidagi tasvirida aks ettirgan bo‘lishi mumkin:

"Bu podshoh Temur podshohlarning eng ulug‘laridan biridir. Ayrimlar uni ilm egasi deb hisoblashsa, boshqalar uni erish deb biladi, chunki u ahl al-baytga (Ali avlodiga) moyillik bildiradi. Yana ayrimlar uni sehr-jodudan foydalangan deydi, ammo bularning barchasi noto‘g‘ri; u juda aqlli va ziyrak, o‘z bilgan va hatto bilmagan narsalari haqida munozara va muloqot qilishni yaxshi ko‘radi."

Bu ifodaning oxirgi qismi Ibn Xaldun uchun epitafiya* bo‘lishi mumkin edi, hatto uning "Muqaddima"si qoldirgan meros bo‘lmasa ham: "u juda aqlli va ziyrak, o‘z bilgan va hatto bilmagan narsalari haqida munozara va muloqot qilishni yaxshi ko‘radi." Aynan shu bilim va bilish chegaralarini sinovdan o‘tkazish qobiliyati uni o‘z zamonasining odatiy ziyolisi emas, balki aqlni tadqiq etuvchi buyuk shaxsga aylantiradi.

*Epitafiya — qabrlarga yoziladigan qisqa matn bo‘lib, marhumning hayoti, fazilatlari yoki xotirasiga bag‘ishlangan yozuvdir. Bu matn odatda qabr toshiga yoki yodgorlikka o‘yib yoziladi va ko‘pincha she'riy shaklda bo‘ladi. Epitafiyalar insonning yaxshi xotiralarini yodda saqlash yoki o‘ziga xos hayotiy haqiqatlarni ifodalash maqsadida yoziladi. Ba'zan ular diniy, falsafiy yoki kulgili ohangda ham bo‘lishi mumkin.

Epitafiyalar qadim zamonlardan buyon qo‘llanib kelinadi va turli xalqlarning madaniyatida o‘ziga xos shakllarga ega.

@Tarixning_saboqlari

Damashqdagi Buyuk Masjid (Ummaviylar masjidi) 1069-yilda ismoiliy fotimiylar va boshqa shialar o‘rtasida yuz bergan to‘polonda yong‘in chiqishi oqibatida jiddiy zarar ko‘rgan. Biroq, bu hodisadan ko‘p o‘tmay masjid qayta ta'mirlangan. O‘sha davrdagi bino ikki sayohatchi Ibn Jubayr (1185) va Ibn Batuta (1355) safar kundaliklarida tasvirlangan.

1400-yilda buyuk bosqinchi Amir Temur Damashqni egallab olgan va shahar mo‘g‘ullar qo‘l ostida bo‘lgan vaqtda Buyuk Masjid yong‘in natijasida deyarli butkul vayron bo‘lgan. Tarixchi Abu-l Mahosin yong‘in Amir Temurning buyrug‘i bilan chiqilganini aytsa, Ibn Xaldun bu hodisa shahar hujum bilan olinayotgan paytda yuz berganini ta'kidlaydi. “Zafarnoma” muallifi esa (Nizomiddin Shomiy) yong‘inni tasodifiy deb biladi va Amir Temurning uni o‘chirish uchun qo‘lidan kelgan barcha choralarni ko‘rganini, ammo qoʻlidan hech narsa kelmaganini yozadi.

Bu paytda Amir Temurning lagerida mashhur Bavariyalik sayyoh Shiltberger ham bo‘lgan. Uning safarlariga oid hikoyalar "Hakluyt Jamiyati" tomonidan keyinchalik nashr etilgan. Quyidagi iqtibos ko‘p muhim ahamiyatga ega, chunki bu voqealarning guvohi bo‘lgan Shiltbergerning fikri, garchi u Amir Temurga nisbatan salbiy munosabatda bo‘lsa-da, yong‘in haqida ma’lumot beradi:

"Keyin Temur Damashq shahriga hujum qilib, uni kuch bilan egalladi. Shaharning qo‘lga kiritilganidan ko‘p o‘tmay, uning huzuriga Geyt (ya’ni musulmon ruhoniy) keldi va uning (Amir Temurning) oyoqlariga yiqilib, o‘zi va ruhoniylari uchun rahm-shafqat so‘radi. Temur unga va ruhoniylariga ibodatxonaga (ya’ni Buyuk Masjidga) kirishni buyurdi. Shunda ruhoniylar o‘z xotinlari, bolalari va ko‘plab boshqa odamlarni himoya uchun ibodatxonaga olib kirishdi. Bu joyda yosh va qari bo‘lgan jami o‘ttiz mingga yaqin odam to‘plandi.

Endi Temur askarlariga shunday buyruq berdi: ibodatxona to‘lganida ichkaridagi odamlarni u yerga qamab qoʻying. Bu buyruq amalga oshirildi. So‘ngra ibodatxona atrofida o'tin qo‘yilib, yoqildi va ichkaridagi barcha odamlar halok bo‘ldi."
("Ioann Shiltbergerning Qulligi va Safarlari, 1396-1427" kitobidan, 23-bet; Hakluyt Jamiyati nashrlari.)

@Tarixning_saboqlari