فوائد نحویّه ولطائفِ صرفیّه

«خواندن الفیّهٔ ابن مالک ازحفظ»

بانو ماهدخت همایی می نویسند: به سال ۱۳۲۷ه‍ .ق  به مدرسهٔ قدسیّه در محلّهٔ درب امام رفت. آقامیرزا حسن قدسی متوفّیٰ ۱۳۶۷ هجری قمری ،برادر مؤسّس ومدیر مدرسه قسمتی ازنحو وصرف مقدّماتی را به او آموخت،. نامبرده استاد خطّ نسخ او نیز بود.دراین مدرسه که معلّم وپدرش به او تکلیف کردند اشعار الفیّهٔ ابن مالک را ازبر کند. همایی این را یکی از سرمایه های صرف ونحو عربیش می دانست و از روزی که درمقابل پدر وسایر معلّمین مدرسه ، همهٔ هزار بیت را صحیح و روان از حفظ خوانده بود به عنوان یکی از پرشورترین خاطرات زندگیش یاد می کرد.¹

_
1_دیوان سنا {مجموعه اشعار استاد علّامه جلال الدّین همایی} ،به اهتمام دکتر ماهدخت بانوهمایی، چاپ سوّم، تهران، مؤسسهٔ نشر هما، ۱۳۶۷ه‍ ش ، جلد اوّل ، صفحهٔ پانزده

💐🍃🍃@sarfvanahw110

رباعی مناجاتیّه از علّامهٔ همایی به خطّ ایشان


💐🍃🍃@sarfvanahw110

«فائده درباب کلمهٔ مناجات از علّامه جلال الدّین همائی»

توضیحاً کلمهٔ« مناجات» مأخوذ از «نجویٰ» است به معنی آهسته درگوش کسی سخن گفتن¹ و راز و نیاز کردن. درآیهٔ شریفهٔ سورهٔ مجادله است:«يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا إِذَا نَاجَيْتُمُ الرَّسُولَ فَقَدِّمُوا بَيْنَ يَدَيْ نَجْوَاكُمْ صَدَقَةً ذَلِكَ خَيْرٌ لَكُمْ وَأَطْهَرُ فَإِنْ لَمْ تَجِدُوا فَإِنَّ اللَّهَ غَفُورٌ رَحِيمٌ ﴿المجادلة/۱۲﴾»². ونزول این آیت درآن اوقات بود که مردمان بسیار پیش حضرت پیغمبر{صلواتُ الله علیه} می رفتند وبا او راز می گفتند و نجویٰ می کردند.
خلاصه این که « مناجات» مصدر باب مفاعلن است به معنی رازگفتن دوکس با یکدیگر، و عملی که دراین ایّام به نام مناجات رسم شده است که بالای بامها فریاد می کشند درست بر ضدّ مناجات حقیقی است.
علاوه می کنم که در حکم صدقهٔ آیهٔ فوق ،عموم مفسّران گفته اند که : غیراز حضرت علی{ علیه السّلام} هیچ کس به آن حکم عمل نکرد وعمل او محض برای آن بود که فرمان خدای تعالی اطاعت شده باشد و دیری هم نگذشت که آن آیت منسوخ گشت.³
_

1_بیت :

با شمع بگویید که مردیم زغیرت
ما طاقت سرگوشی پروانه نداریم

2_ترجمهٔ آیهٔ شریفه: اى كسانى كه ايمان آورده‏ ايد هرگاه با پيامبر [خدا] گفتگوى محرمانه مى ‏كنيد پيش از گفتگوى محرمانه خود صدقه‏ اى تقديم بداريد اين [كار] براى شما بهتر و پاكيزه‏ تر است و اگر چيزى نيافتيد بدانيد كه خدا آمرزنده مهربان است.
3_دیوان طرب ، بامقدّمه وتصحیح استاد جلال الدّین همایی ، تهران،انتشارات فروغی، ۱۳۴۲ه‍ ش ، بخش مقدّمه ، صفحهٔ ۱۲۱

💐🍃🍃@sarfvanahw110

«حواشی ازمیرزا ابوطالب و حکیم بر مطلب فوق»

قولُه صفةِ المذکّر: المرادُ بالصّفةِ ما دلّ علی ذاتٍ مأخوذةٍ مع بعضِ صفاته لا النّعت..{ابوطالب}.
قوله کراویة : إسمُ فاعلٍ من الرّوایةِ..{ابوطالب}.
قوله کنعجةٍ: فإنّها موضوعةٌ لأنثی الغنم فیدلُّ بالوضعِ علی التّأنیثِ دونَ فرضِ تجریده عن التّاء فمفهوم التّاء تکرارٌ لمافُهِمَ منه وحدها و تأکیدٌ له .{ابوطالب}.
قوله وللتّعریب: هو بالعین المهملة أی تعریب الأسماء العجمیّة و الفرق بین المعرّب وغیره أنّ العرب إذا ٱستعملت الأعجمیَّ فان خالفته بین الفاظه فقد عرَّبتْه و إلّا فلا و کیالجة جمع کیلجة و هی بکسر الکاف مکیال معروفٌ قاله في الصّحاح .{ حکیم} .
قوله ککیالجة: هی جمع کیلجة وهی بلاتاءٍ لفظٌ عجمیٌّ موضوعٌ لنوعٍ من المکیال فلمّا استعمله العربُ زادوا في المفرد والجمع تاءاً علامةً لکونه معرَّباًولیسَ تائهُ في الجمعِ کتاءِ ملئکة و قیاسُ هذا الوزن أن یجمع علیٰ فعالل أو فعالیل و قد ٱستُعمل في جمعه کیالیج ..{ابوطالب}.
قوله کسنةٍ: أصلها سنوٌ أو سنَهٌ بدلیل قولهم في الجمع بالألف والتّاء سنوات أو سنهات ،فکرهوا تعاقب حرکات الاعراب علی الواوِ لإعتلالها و علی الهاءِ لخفائها فحذفوا الواو والهاءَ و عوّضوا منه التّاء في محلِّ المعوَّضِ منه علی القیاس.{ حکیم}.
قوله أشاعثة:فإنَّ تاؤهُ عوضٌ عن یاء النّسبة في مفرده.{ابوطالب}.
قوله کزندیق: و هو معرّب زندی منسوب إلی زند و هو کتاب زردشت الّذي إدّعی النّبوّةَ بغیر حقٍّ و من أمّته المجوس . وزعم بعضهم أنّه ابراهیم {علیه السّلام} حاشا من ذلک فلمّا صار معرّباً قلب یاؤه الثّانیة قافاً فلمّا جمع زیدت في جمعه تاءٌ عوضاً عن یائه الاولی وهی غیرزائدة لمعنی بالاستقلال بل مطلقاً باعتبار معناه المستعمل في کلام العرب فأنّه فیه مطلق الکافر و قیل معرّب زن دین أی من کان دینُه کدینِ النّساء في الضّعف.
{ابوطالب}.¹

___
1_حواشی البَهجةُ المرضیّة في شرح الألفیّة {کتاب السّیوطی} ،به خطّ عبدالرّحیم ،چاپ سنگی ،تهران ،کتابفروشی علمیّهٔ اسلامیّه ،صفحهٔ ۱۰۱

💐🍃🍃@sarfvanahw110

«انواعِ تاء»

جلال الدّین سیوطی در شرح ألفیّه ،از سیزده نوع تاء یاد کرده وچنین می نویسد:

والأکثرُ في التّاء أن یُجاءَ بها للفرقِ بینَ صفةِ المذکَّرِ و صفةِ المؤنّثِ کمسلمٍ ومسلمةٍ و قلَّ مجیئُها في الأسماء کامرءٍ وإمرئةٍ و رجلٍ ورجلةٍ و جائتْ لتمییزِ الواحدِ من الجنسِ کثیراً کتمرٍ وتمرةٍ و لعکسِه قلیلاً ککَمَأ وکمأةٍ و للمبالغةِ کراویةٍ و لتأکیدها کنسّابةٍ و لتأکیدِ التّأنیثِ کنعجةٍ وللتّعریبِ ککَیالجةٍ و عِوضاً عن فاء کعِدَةٍ وعینٍ کإقامةٍ ولامٍ کسنةٍ ومن زائدٍ لمعنی کأشعثيٍّ وأشاعثَةٌ أو لغیرِ معنی کزندیق و زنادقة و من مدَّةِتفعیلٍ کتذکیةٍ.¹

____
1_البَهجةُ المرضیّة في شرح الألفیّة {کتاب السّیوطی} ،به خطّ عبدالرّحیم ،چاپ سنگی ،تهران ،کتابفروشی علمیّهٔ اسلامیّه ،صفحهٔ ۲۱۱

💐🍃🍃@sarfvanahw110

«درس صمدیّه»

مرحوم آمیرزا حسن زمینهٔ درسی را که به من می داد بالا گرفته بود. شرحِ میرسیّد علیخان را برصمدیّه می آورد و بسیاری از دقایق آن را برای من می گفت و برایم املاء می کرد و هنوز ازآن نوشته ها درمیان اوراقی که ازآن دوران نگاه داشته ام موجود است.
برای اقسامِ تاء در عربی بیست وچند قسم برشمرده بود که همه را من ضبط کردم و با خطّ ریز در حاشیهٔ صمدیّهٔ خود نوشتم و هنوز آن نسخه را دارم.¹

____
1_همایی نامه، مجموعهٔ مقالات علمی وادبی تقدیم شده به استاد جلال الدّین همایی ،زیر نظر مهدی محقّق ، چاپ اوّل،  تهران ، انتشارات انجمن آثار و مفاخر فرهنگی ، ۱۳۸۶ه‍ ش {مقالهٔ زندگی نامهٔ استاد جلال الدّین همائی ،تنظیم و تدوین از دکتر محمّد خوانساری}،صفحهٔ ۱۱

💐🍃🍃@sarfvanahw110

«یادداشتی از علّامه همائی دربارهٔ عبارتی از عواملِ ملّامحسن »

معنی عبارت عواملِ ملّامحسن که برای نوآموزان فی الجمله دشوار است.
در سطرِ دوّم مقدّمهٔ کتاب عوامل ملّامحسن در نحو عبارتی است که مبتدیان را مشکل می آید: الکلمةُ إسمٌ وفعلٌ و حرفٌ وهی إمّا تَعملُ و تُعمَلُ أو تَعمَلُ ولاتُعمَلُ أو تُعمَلُ ولاتَعمَلُ أو لاتَعمَلُ ولاتُعمَلُ.
1_عامل ومعمول: فعل مضارع واسم فاعل واسم مفعول.
2_عامل غیرمعمول: حروف جارّه و ناصبه و جازمه.
3_معمول غیرعامل: ضمایر، اسماء جامده.
4_نه عامل و نه معمول: سین و سوفَ .


💐🍃🍃@sarfvanahw110

«فرازهایی از تحصیل صرف و نحو استاد علّامه جلال الدّین همائی{ رحمة الله علیه} »

...وقتی به مدرسهٔ قدسیّه رفتم ،قسمتِ معظم جامع المقدّمات را از صرف ونحو و منطق ، پیش پدرم و مرحوم شیخ ابوالقاسم عراقی از دوستان پدرم که از طلّابِ فاضلِ ساکن مدرسهٔ ملّاعبدالله بود خوانده بودم.
در مدرسهٔ قدسیّه، آمیرزا حسن ابتدا عواملِ ملّامحسن و سپس صمدیّه و پس ازآن سیوطی و حاشیهٔ ملّاعبدالله را به من درس داد. هم او و هم پدرم هردو تکلیف کرده بودند که اشعار الفیّه را از حفظ کنم.¹

____
1_همایی نامه، مجموعهٔ مقالات علمی وادبی تقدیم شده به استاد جلال الدّین همایی ،زیر نظر مهدی محقّق ، چاپ اوّل،  تهران ، انتشارات انجمن آثار و مفاخر فرهنگی ، ۱۳۸۶ه‍ ش {مقالهٔ زندگی نامهٔ استاد جلال الدّین همائی ،تنظیم و تدوین از دکتر محمّد خوانساری}،صفحهٔ ۱۱

💐🍃🍃@sarfvanahw110

«لُغَزِ نحوی»

من الألغازِ النّحویّ

سِنُّورُنا في سوادِ اللّیلِ قارِیةً
و دیکُنا في بیاضِ الصُّبحِ قافولا

الفول: باقلا و قا فعلٌ من القی في المصراعَینِ .


💐🍃🍃@sarfvanahw110

«جملهٔ ماآت»

جملهٔ ماآت دریک بیت منظوم آمده
بشنو ای خواجه نظام الدّین مولانا حسن

شرط و تفسیر و تعجّب ، مدّت و نفی و خبر
مصدر و جحد و صله، تفخیم و استفهام، من

ماء شرطیّه: قوله تعالیٰ : فما استَقاموا فٱستَتقیموا ، شرطِ زمانیّه أو غیر زمانیّه مثل قوله تعالیٰ: ما نَنْسَخْ مِن آیةٍ أو نُنْسِها نأتِ بخیرٍ منها.
ماء التّفسیریّه : مثل مَررتُ بِما معجِبٍ لکَ أی بشئٍ معجِبٍ لک.
ماء التّعجّب: مثل ماأحسنَ زیداً.
ماء مدّت: مثل إجلِس مادامَ زیدٌ جالساً.
ماء نافیه: مثل مازیدٌ بقائمٍ و ما هذا بشراً.
ماء خبریّه: مثل ماعندي خیرٌ.
ماء مصدریّه: مثل مادُمتُ حیّاً أی مدّةَ دوامي.
ماء کافّه: در إنّما و لکنّما و کیفما .
ماء جحد: مثل مافَعلَ زیدٌ.
ماء صله: مثل جائني ما طلبتُه .
ماء تفخیم: مثل لأمرٍ ما جزعَ قصیرٌ أنفُه أی لأمرٍ عظیم .
ماء استفهام: مثل فلانٌ ما هو .
بدان که غالباً مَن موصوله مستعمَل می شود در ذوی العقول مثل تُعِزُّ مَنْ تَشاء‍ُ و تُذِلُّ مَنْ تَشاءُ و ما در غیر ذوی العقول، مثل ما عندي خیرٌ و گاهی ما مستعمل می شود در ذوی العقول مثل : ولا تُنکِحوا ما نَکَحَ آبائُکم و مقصود ناظم در استفهام به معنای من است در شعر خود.¹
____
1_نصاب الصّبیان با شرح میرزا محسن ادیب العلماء، تهران ، انتشارات وفا ،صفحهٔ ۱۰۵

💐🍃🍃@sarfvanahw110

«جملهٔ ماآت»

جملهٔ ماآت دریک بیت موزون آمده
بشنو از من ای نظام الملک مولانا حسن

شرط و تفسیر و تعجّب ، مدّت و نفی و خبر
مصدر و جحد و صله، تفخیم و استفهام و من

«مثال ها»

شرط: مثل و ماتُقَدِّموا لأنفُسِکُم .
تفسیر: إنَّما إلهُکُم إلهٌ واحدٌ .
تعجّب : مثل وما الله .
مدّة: مثل مادُمتُ حیّاً .
نفی:
خبر: مثل مِنْ شَرِّ ما خَلَقَ .
مصدر: مثل بغافلٍ عَمّا تَعمَلونَ .
جحد: و ماکانَ اللهُ لِیَعَذِّبُهُمْ .
صلة: مثل فبِما رحمةٍ مِنَ اللهِ .
تفخیم: مثل فنِعِمّا هی .
إستفهام: مثل وما تِلکَ بِیَمینِکَ یا موسیٰ .
مَنْ: مثل والسّماءِ وما بَنیٰها .

💐🍃🍃@sarfvanahw110

«انواعِ ما»

ما: تفسیریّة : إنّما إلهُکُمْ إلهٌ واحِدٌ.
ما: شرطیّة : ما نَنْسَخْ مِنْ آیةٍ .
ما: إستفهامیّة : ما سَلَکَکُمْ في سَقَرٍ.
ما: مصدریّة : ما غفَرَلي .
ما: جحد : وما مُحَمَّدٌ إلّا رسول.
ما: خبر: لا أعبُدُ ما تَعبُدون.
ما : تفخیم : فنِعِمّا هی .
ما: وصل : فبِما رحمةٍ مِن الله .
ما : نفی : ما الّذي .
ما : مدّة : ما دامَ فیها .
ما: تعجّب : ما أصبَرَهم علی النّارِ .


💐🍃🍃@sarfvanahw110

«ذَمُّ الکثیرِ مِن النّحوِ»

قیل: النّحوُ مِلْحُ العِلمِ و مَتی ٱسْتُکثِرَ مِنَ المِلحِ في الطّعامِ فَسَدَ.¹

«وقیلَ بالنّظمِ»

یُنَزَّلُ النَّحوُ مِنَ الکلامِ
منزلةَ المِلحِ مِنَ الطّعامِ

_
1_محاضَراتُ الأدباء و محاوَراتُ الشّعراء والبلغاء ،تألیف أبي القاسم حسین بن محمّد الرّاغب الإصفهاني ،الطّبعة الأولی ، قم ، انتشارات المکتبة الحیدریّة ، ۱۴۱۶ه‍ ق، ۱۳۷۴ه‍ ش ،الجلد الأوّل ،صفحة ۳۷

💐🍃🍃@sarfvanahw110

هَلّا: کلمةُ تخصیصٍ، یختصُّ بالفعل.
هَل: سؤال تدخل علی القبیلتینِ و قد یکونُ بمعنیٰ قد.
لاسیَّما: سیَّ بمعنی مثل، إذا قلتَ لاسیَّمازیدٍ بالجرِّ لکانَ ما زائدةً و بالرّفعِ نحو لاسیَّما زیدٌ و ما بمعنی الّذي ای لا مثل الّذي هو زیدٌ و بالنّصب کان بمعنی لا نحو لا مثل زید .
لاجرمَ: إسمٌ عند البصریّین بمعنی حقّاً واللّام لازمةٌ في جوابه و عندالکوفیّین فعلٌ بمعنی کسب ولا للرّدِّ و قیل: لا علی القولَینِ زائدةٌ.
لامحالةَ: أی من الحیلةِ أی لا حیلةَ في التّخصیصِ.
لابُدَّ: من البدِّ و هو التّفریق ،معناه لافرقَ ولا مفارَقَةَ من هذا.
لاهُمَّ: بمعنی یاألله ، المیم بدل یا ، لإله بمعنی لله.
ما: معرفةٌ تامّةٌ بمعنی شئ نحو: فَنِعِمّا هی أی نعمَ الشّئُ أبداها؟؟؟.
ما: معرفةٌ ناقصةٌ وهی موصولة نحو: وما عندَ اللهِ خیرٌ من اللّهوِ...الآیة.
ما: نکرةٌ موصوفة بمعنی شئ نحو: مررتُ بما معجبٍ بکَ .
ما: مصدریّة غیرُ ظرفیّة نحو: بما نسوا یومَ الحسابِ.
ما: نکرةٌ موصوفةٌ بها نحو: ضربتُ ضرباً ما  و مثلاً ما .
ما: مصدریّةٌ ظرفیّة نحو: مادُمتُ حیّا.
ما: کافَّةٌ عن العمل نحو: إنّما اللهُ إلهٌ واحدٌ.
ما : زائدةٌ نحو: فبمارحمةٍ من اللهِ لِنتَ لَهُم.

تمّت الفوائد والحمد لله ربّ العالمین.

💐🍃🍃@sarfvanahw110

لولا: یقتضي إمتناعَ جوابِه لوجودِ شرطِه و یختصّ بالجملةِ الإسمیّة المحذوفةِ الخبرِ غالباً، و قد یکون بمعنیٰ لَم و قیل: حرفُ إستفهامٍ.
نَعم: کاي إلّا أنّه یختصّ بالقسم.
هٰهنا: إشارةٌ إلی المکانِ خاصّة.
هَلَمَّ جَرّاً: منصوبٌ علی الحالِ عند البصریّین أی تعالَ جارّاً، و علی المصدریّةِ عند الکوفیّین معناهذجرَّ جرّاً و هلمَّ أصلُه هالُمَّ من اللّمِّ و هو القریب و ها للتّنبیهِ و حُذفَ الألفُ لکثرةِ الإستعمال.
هَب: بمعنی ظنّ أمرٌ یتعدّي إلی مفعولَین.

ادامه دارد....


💐🍃🍃@sarfvanahw110

قد: حرفُ تحقیقٍ إذا دخل علی الماضي ولتقریب الماضي والمضارع و قیل: للتّکییر في المضارع .
کلَّما: منصوبٌ علی الظّرفیّةِ .
[کیفَ]: سؤالٌ عن الحال.
کثیراًمّا: منصوبٌ علی الظّرفیّةِ لأنّه من صفةِ الأحیان و ما لتأکید معنی الکَثرةِ.
لو: حرفُ شرطٍ في الماضي وقد یکون للشّرط في المستقبل کإن و حرفُ مصدرٍ کإن و قیل: تقلیل في مثل: و لو بِشِقِّ تَمرَةٍ.

ادامه دارد....


💐🍃🍃@sarfvanahw110