◾چه کسی خطا کرده؟ شاملو یا خیام؟!
از اهالی ذوق کمتر کسیست که آلبوم
#رباعیات_خیام را با صدای اغواگر
#احمد_شاملو نشنیده باشد. همان که
#شهبازیان برایش آهنگ ساخت و
#شجریان در فرازهایی از آن آواز خواند...
در قطعهی هفتم همین مجموعه،
#شاملو این رباعی را خوانده:
افسوس که بیفایده فرسوده شدیم
وز داس سپهر سرنگون سوده شدیم
دردا و ندامتا که تا چشم زدیم
نابوده به کام خویش نابوده شدیم
حتمن برای آنها که اهل مداقه و موشکافی و نکتهسنجیاند، مصرع دوم این رباعی محل مساله بوده است. کجایش؟ "سوده شدن از داسِ سپهر سرنگون!" که اساسن یک ترکیب بیمعنیای میشود و ساختنش هم از حضرت خیام بعید است!
داسِ سپهر سرنگون که تشبیهی از هلال ماه است. سوده شدن هم یعنی سائیده شدن. داسِ ماه با آن تیزیاش آخرش بتواند ما را درو یا قطعهقطعه کند، اما سائیده هرگز! چنین ترکیب غریبی هم البته هیچکس در سابقهی ادبیات فارسی ندیده و نشنیده است، جز در همین رباعی منسوب به خیام که گفتهاند از او هم نیست و از
#عطار است و گویی اولبار
#صادق_هدایت با همین شکل شبههناک در نسخهی خودش نشر داده و برخی دیگرانِ بعد از او هم مثل شاملو و... تکثیرش کردهاند.
خب! پس حالا درستِ ماجرا چیست؟
من پاسخی منطقی به این شبهه را همین نزدیکی از میان مقالات پنجمین همایش پژوهشهای زبان و ادبیات فارسی (۱۳۸۹) یافتم. در یادداشت
#ابراهیم_استاجی؛ استادیار دانشگاه تربیت معلم سبزوار.
استاجی در نقد متن این رباعی منتسب به خیام نوشته که از دیر باز در سنت ادب فارسی، شعرا و نویسندگان، به دلیل مدور بودن و گردان بودن و موثر بودن چرخش فلک، از واژهی "آس" (به معنی دو سنگ گرد و پخی که با آن حبوب را خرد یا آرد میکنند/ دهخدا) استفاده کردهاند و به عقیدهی او درستِ آن رباعی منتسب به خیام (بر اساس نسخههای بدل) نه آنگونه که شاملو خوانده، بلکه اینگونه است:
افسوس که بیفایده فرسوده شدیم
وز "آسِ" سپهر سرنگون سوده شدیم...
(از سنگینیِ سنگ آسمانِ واژگون فرسوده شدیم)
او برای استدلالش البته نمونههایی از آثار قدما را هم آورده. مثل:
"آس" شدم زیر آسیای زمانه
نیسته خواهم شدن همی به کرانه
[کسایی مروزی]
آسمان آسیای گردان است
آسمان، "آسِ" مان کند هزمان
[کسایی مروزی]
دوستا! جای بین و مرد شناس
شد نخواهم به آسیای تو "آس"
[لبیبی]
همی نثار کند ابرِ شامگاهی دُر
همی عبیر کند باد بامدادی "آس"
[منوچهری] و...
این را هم اضافه کنید:
و پارسیان او را آسمان نام کردند. یعنی مانندهی [سنگِ] آس از جهت حرکت او که گرد است...
[ ابوریحان بیرونی، التفهیم لاوایل صناعه التنجی]
#روزانه@aminhaghrah