گنجينه

نمای شرقی قیزقلعه‌سی قم

احمد خامه‌یار
۱۴۰۳/۰۸/۲۶
#قیز_قلعه‌_سی
#بنیاد_قم_پژوهی
تلگرام | ایتا | سایت

💢 توصیف قیزقلعه‌سی قم در خلاصة البلدان
و پیشینه باورهای عامه درباره آن
 
«قیزقلعه‌سی» (معادل ترکی قلعه دختر)، از شگفتی‌های معماری و عجایب باستانی، اما کمتر شناخته شده استان قم است که بر فراز کوهی در جنوب جمکران، در شرق کوه دو برادران قرار دارد. درباره پیشینه و زمان ساخت دقیق قلعه، آگاهی موثق چندانی وجود ندارد، اما بی‌تردید قدمت آن به روزگاری کهن، و به دوران پیش از اسلام برمی‌گردد. بخشی از قلعه بر فراز دیواره‌های صخره‌ای بلند و صعب‌العبوری ساخته شده که رسیدن به آن را برای بیشتر مردم، دست‌نیافتنی کرده است.

در کتاب خلاصة البلدان، نگاشته صفی‌الدین محمد بن محمدهاشم حسینی قمی در سال 1079ق (تصحیح استاد مدرسی طباطبایی، ص236-237)، از این قلعه به نام «قلعه مهرنگار» یاد شده و توصیف مختصری از آن آمده که دربردارنده نکات مهمی درباره پیشینه و وضعیت آن در زمان وی است. سخن صاحب خلاصة البلدان در این باره به شرح زیر است:

«قلعه مهرنگار که به نیم فرسخی مزرعه جمکران بر سر کوهی بلند که بر جانب شرقی کوه مشهور به دو برادران است واقع باشد. و آن را نیز فقیر دیده‌ام. و آن قلعه بر قله آن ساخته شده و آثار عمارات و حمام و برکه و ممرّ آب و غیره در آنجا مشاهده می‌شود. اما الیوم بر سر آن کوه و اطرافش علامت آب و چشمه نیست. و گویند که در قدیم هم آب را از پایین به بالا به اعمال ید جاری ساخته بوده‌اند، چنانکه در این زمان نیز این عمل در میانه جماعت ارامنه باب است.

و بر یک سمت آن کوه دره‌ای واقع است که به کوچه و درّه حمزه مشهور است و در آن حوالی دهن مغاره‌ای ظاهر است پر آب، و پیش او بلند و مرتفع است، و گویند هر گاه پیش آن کنده شود آن آب به سهولت به دشت قم از زمین در باغ مرزبان و مسگران و خمیهن و سایر مزارع آن جانب روان خواهد شد. و فقیر آن مغاره را هم خود دیده. و سنگ آن هم چندان صلابتی ندارد. و به زعم عوام قم مراد از مهرنگار صاحب قلعه، دختر انوشیروان، و از حمزه، صاحب‌قران باشد، ولا یخفی ضعفه!»

چنانکه از این گزارش به دست می‌آید، در باورهای عامیانه مردم در روزگار صفوی، این قلعه با وقایع داستان حماسی و اسطوره‌ای «حمزه‌نامه» ارتباط یافته است. در این داستان، حمزه داماد انوشیروان ساسانی است و با دختر وی مهرنگار ازدواج کرده است. بعید نیست که نام داشتن این قلعه به «مهرنگار» (دختر انوشیروان) در قرون گذشته، تفسیرگر اشتهار آن به «قیزقلعه‌سی» (= قلعه دختر) در روزگار کنونی باشد.
 
احمد خامه‌یار
۱۴۰۳/۰۸/۲۶
#قیز_قلعه‌_سی
#بنیاد_قم_پژوهی
تلگرام | ایتا | سایت

عصر سه‌شنبه‌های بخارا

سی‌امین نشست از سلسله نشست‌های عصر سه‌شنبه‌های مجله‌ی بخارا اختصاص یافته‌است به بررسی کتاب "شمایل‌نگاری مذهبی در هنر قاجار " تألیف علیرضا بهارلو که نشر دانیار به‌صورت تمام‌رنگی در قطع رقعی منتشر‌ کرده‌است.
شمایل‌نگاری، موضوع و مبحثی است تاریخی و ریشه‌دار که ارتباط مستقیم با باورهای دینی جامعه ایران دارد. علیرضا بهارلو با مراجعه به منابع تاریخی (سفرنامه‌ها، اسناد، روایات، گزارش‌ها و غیره) منابع دینی موفق شده‌است کتابی جامع و کامل را عرضه‌کند. کتاب در چهار فصل با عناوین‌: فصل اول: مقدمات و مفاهیم / فصل دوم: موضع‌شناسی هنر قاجار و هنرهای عامیانه / فصل سوم: جریان‌های همسو با شمایل‌نگاری مذهبی/فصل چهارم: رسالت کاربردی شمایل‌ها و اقسام آنها، تدوین شده‌است.
از علیرضا بهارلو که دارای دکترای هنر اسلامی است. بیش از ده کتاب منتشر شده‌است که به برخی از آنها اشاره‌می‌کنیم: " تصویر زن در هنر قاجار " ، " چهره‌های درباری " ، " شکوه هنر قاجار " ... و ترجمه‌هایی درباره هنر قاجاریه در کارنامه پژوهشی ایشان ثبت شده‌است.
نشست عصر سه‌شنبه بخارا با حضور و سخنرانی: علی‌اصغر میرزایی مهر،  کیانوش معتقدی، احمد خامه‌یار، علیرضا بهارلو، ساناز رحیمی و علی دهباشی در تالار دکتر محمود روح‌الامینی باغ‌موزه نگارستان در ساعت پنج بعد‌ازظهر سه‌شنبه ۲۲ آبان برگزار می‌شود.

نشانی: میدان بهارستان، خیابان دانشسرا، خیابان شریعتمدار رفیع، باغ‌موزه نگارستان، تالار دکتر روح‌الامینی

«این نوشتم تا بر اهل روزگار
من نمانم خط بماند یادگار
غلام شاه ولایت ابراهیم حسینی»

✅ یادگارنوشته در مسجد جامع اردستان
@Ganjineh_channel

«الهی بحقٌ باقر و کاظم
ببخشا گناه سیٌد هاشم
سنه ۱۲۴۸»

✅ یادگارنوشته در خانقاه پیر مرتضی در اردستان
@Ganjineh_channel

سنگ‌نوشته مزار زینبیه دمشق و دلالت تاریخی آن

متن کامل 👇
https://ganjineh.kateban.com/post/4760

https://t.center/ganjineh_channel

سنگ‌نوشته مزار زینبیه دمشق و دلالت تاریخی آن

مسئله محل دفن حضرت #زینب_کبری، موضوع مجادله و مناقشه بسیاری از پژوهشگران در چند دهه اخیر بوده و هر یک، به فراخور مطالعات خود، یکی از دو مزار منسوب به ایشان در #دمشق یا قاهره و گاه قبرستان بقیع مدینه را به عنوان محل دفن ایشان ترجیح داده‌اند. با این حال به نظر می‌رسد بیشتر این پژوهشگران به علت عدم استقصای جامع متون و شواهد تاریخی موجود در این زمینه، موفق به نتیجه‌گیری دقیقی در این باره نشده‌اند.

یکی از مدارک کمتر مورد توجهِ پژوهشگران، #سنگ_نوشته کهن به خط #کوفی روی قبر #حضرت_زینب در #شام است. اطلاع بیشتر پژوهشگران از وجود این کتیبه، مرهون انتشار تصویر آن در کتاب زینب الکبری من المهد الی اللحد تألیف سید محمدکاظم قزوینی است؛ در حالی‌که پیش از وی، تصویر این #کتیبه را میرزا علی‌خان امین‌الدوله ترسیم و ضمیمه سفرنامه خود کرده و مرحوم قزوینی، آن را از روی چاپ نخست سفرنامه امین‌الدوله (ص341)، بدون اشاره به آن، در کتاب خود بازنشر کرده.

ترسیم امین‌الدوله از لوح #مزار، هرچند نه به طور 100%، اما تا حد زیادی شکل واقعی کتیبه را بازتاب می‌دهد. با مقایسه این تصویر با دیگر کتیبه‌ها و لوح مزارهای کوفی باقی‌مانده در دمشق و نیز با توجه به شواهد تاریخی دیگر، نگارنده قدمت این کتیبه را از سده ششم هجری تشخیص داده است. متن کتیبه در هفت سطر، عیناً به شرح زیر خوانده می‌شود:
[1] هذا قبر زینب الصغری
[2] المکناة بأمّ کلثوم ابنت
[3] علیّ بن ابی‌طالب أمّها فا
[4] طمة البتول سیّدة نساء
[5] العالمین ابنت سیّد المر
[6] سَلین محمّد خاتم النبیّین
[7] صلّی الله علیه وسلّم

چنانکه می‌بینیم، این کتیبه، صاحب مزار را «زینب صغری» مکنی به «ام‌کلثوم» فرزند #امام_علی (ع) از حضرت #فاطمه_زهرا (س) معرفی می‌کند. این معرفی، کاملاً منطبق بر توصیف‌های مورخان و جهانگردان سده ششم است که صاحب مزار را، یا مانند ابن عساکر و علی بن ابی بکر هروی: ام‌کلثوم، و یا مانند ابن جبیر: ام‌کلثوم زینب صغری دختر امام علی (ع) معرفی کرده‌اند.

نکته دیگر آنکه، با مقایسه متن کتیبه با سخن #شیخ_مفید، در جایی که از فرزندان امام علی از حضرت زهرا یاد می‌کند: «الحسن والحسین وزینب الکبری وزینب الصغری المکنّاة أم کلثوم، امهم فاطمة البتول سیّدة نساء العالمین بنت سید المرسلین محمد خاتم النبیّین صلّی الله علیه وآله»، می‌توان پی برد که عبارت روی قبر با تغییر اندکی، از کتاب ارشاد شیخ مفید اقتباس شده.

ادامه در کامنت 👇
https://www.instagram.com/p/CMz9_yPp7Wl/?igshid=19rgbka5drx2u

بارگاه حضرت ابوالفضل (ع) / عنایت‌الله مجیدی

🔹دبا: سید میرزا محمد نصیر الحسینی ملقب به فرصت الدوله شیرازی متخلص به فرصت و معروف به آقامیرزا(۱۲۷۱-۱۳۳۹ق) شاعر، خطاط، نقاش، موسیقی دان و از نخستین محققین ایرانی که در زمینۀ معرفی آثار باستانی سرزمین ما همت گماشته، ضمن توصیف و اندازه گیری دقیق، تصویر و نقشۀ آن ها را نیز ارائه کرده است. تردید ندارد که اهل تحقیق به ارزش آثار فرصت الدوله نیک واقف اند و در این مجال، نیازی به شرح و بیان آن نیست. اجمالاً متذکر می شود که او صاحب کتاب آثار العجم(چاپ ۱۳۱۲ بمبئی)، بحور الالحان و دیوان شعر است. اما کارهای نگارگری و نقاشی فرصت الدوله شیرازی عمدتاً در آثار العجم عرضه شده است که شمار آن به ۵۰می رسد. افزون بر این، محمدعلی کریم زادۀ تبریزی در کتاب احوال و آثار نقاشان قدیم ایران (چاپ لندن، ۱۳۷۰، ج۳، ص۱۰۹۲) نمونه های دیگری از کارهای او را معرفی کرده است که در مجموعۀ تیمسار فیروز نگهداری می شود در زیر بدان اشاره می کنم:

🔸در میان نگارگری های فرصت الدوله از آثار باستانی شیراز، نقاشی از بنای سه امامزاده مدفون در همان جا جلب توجه می کند؛ بقعۀ شاه چراغ ابن موسی بن جعفر؛ بقعۀ سید امیر محمد بن موسی بن جعفر؛ بقعۀ سید علاءالدین حسین بن موسی بن جعفر . پس از این توضیح کوتاه، آنچه اینک خواننده گرامی در این گزارش ملاحظه می کند تصویر بارگاه حضرت ابوالفضل العباس(ع) است.

🔸این دو تصویر از نمای جانب شرق و غرب بقعه، به تصریح فرصت الدوله در ۱۳۰۴ق رقم خورده است(یعنی ۱۳۵ سال پیش از این). عین دو نوشتۀ او را نقل می کنم: «حسب الخواهش یگانه دوست محترم کربلایی محمد اسمعیل عاجلاً قلمی گردید فی سنۀ ۱۳۰۴ ق» و «برحسب خواهش قبله گاهی کربلایی محمد اسمعیل عاجلاً قلمی شد فی سنۀ ۱۳۰۴» کار فرصت شیرازی.

🔸تا آن جا که جستجو کرده ام این کار ارزشمند فرصت الدوله در جایی به چاپ نرسیده است، یا این بنده از آن بی خبرم. در تأیید و صحت انتساب این نقاشی به فرصت الدوله، باید گفت که تذکره نویسان به سفر وی به بوشهر و از آن جا به عتبات عالیات در ۱۳۰۳ ق تصریح کرده اند و این دو تاریخ ۱۳۰۳ و ۱۳۰۴ ق تقارن زمانی دارد. این که او در این سفر، تنها به نقاشی از بقعۀ حضرت ابوالفضل العباس پرداخته و بسنده کرده است یا خیر، نظر قطعی نمی توان داد بعید نیست روزی در میان گنجینه های خصوصی و عمومی، آثار دیگری از این دست از فرصت الدوله شیرازی به دست آید.

🔸اکنون بسیار خشنود است اثر دیگری از کارهای این نقاش چیره دست، مربوط به مزار یکی از قهرمانان حماسه کربلا، تیمناً و تبرکاً تقدیم مشتاقان و علاقمندان می گردد.

♦️برگرفته از کتابخانۀ اهدایی عنایت‌الله مجیدی به مرکز دائرةالمعارف بزرگ اسلامی
@cgie_org_ir

💢اداره پژوهش دانشگاه باقرالعلوم (ع) با همکاری انجمن‌های دانشجویی برگزار می‌کند:

🔸#نشست_علمی «موضوعات دینی در متون سفرنامه‌ای»


👤 ارائه دهنده:
دکتر احمد خامه یار
پژوهشگر تاریخ و تمدن اسلامی

👤 دبیر علمی:
دکتر محمد جوادفر
مدیر مرکز مطالعات سفرنامه


🗓 چهارشنبه ۹ آبان ۱۴۰۳

⏰ ساعت: ۱۴ الی ۱۶

🏢 قم، پردیسان، دانشگاه باقرالعلوم (ع)، ساختمان علامه طباطبایی، سالن جلسات علامه طباطبایی

دو سند درباره استاد علی بابای قمی، معمار دوره فتحعلیشاه قاجار

✍ احمد خامه‌یار
 
استاد حسن معمار قمی، از معماران بزرگ اما کمتر شناخته شده ایران زمین است که شماری از بناهای برجسته دوره قاجار همچون ایوان مسجد و مدرسه سپهسالار تهران، تیمچه بزرگ بازار قم (بزرگ‌ترین طاق ضربی ایران)، ایوان آینه آستانه حضرت معصومه و گنبد منحصر به‌فرد امامزاده حمزه قم، از وی به‌جا مانده است.
 
درباره استاد حسن، دوست قم‌پژوهِ ارجمند، آقای سید محسن محسنی، مقاله‌ای جامع و مفصل به عنوان «استاد حسن معمار قمی هنرمند برجسته روزگار قاجار» نگاشته است که در فصلنامه وزین میراث شهاب (شماره 95، بهار 1398، ص203-245) منتشر شده است.
 
طبق شواهد ارائه شده در این مقاله، پدر و جدّ استاد حسن، به ترتیب به نام‌های استاد علی بابای قمی و استاد محمود قمی، هر دو از معماران دوره قاجار بوده‌اند. درباره استاد محمود ـ جدّ استاد حسن ـ با استناد به گزارش مفلس قمی می‌دانیم که وی معمار گنبد طلای حرم حضرت معصومه در دوره فتحعلیشاه قاجار (از سال 1218ق) بوده.
 
درباره آثار معماری استاد علی بابای قمی، پدر استاد حسن، منابع مکتوب اطلاعی به دست نداده‌اند. اما در حال حاضر در هر یک از موزه‌های حمام چهارفصل اراک و گنبد چهارسوق ساوه، دو سنگ‌نوشته قاجاری به خط نستعلیق وجود دارد که در آنها از استاد علی بابای قمی و آثار ساخته شده به دست وی یاد شده است.
 
سنگ‌نوشته موجود در موزه اراک، بیانگر ساخت «خان» (کاروانسرای) عبدالغفار خان ـ فرزند کلبعلی خان خلج ـ در دوره فتحعلیشاه قاجار در سال 1235 قمری است. این کاروانسرا قاعدتاً باید کاروانسرای باغ شیخ ساوه باشد که اخیراً، در ضمن پرونده 54 کاروانسرای ایرانی، در فهرست میراث جهانی یونسکو به ثبت رسید.
 
سنگ‌نوشته موجود در موزه ساوه نیز لوح تأسیس آب‌انبار عبدالغفار خان خلج است که پس از پایان ساخت کاروانسرا، در سال 1238 قمری به اتمام رسیده است. این دو سنگ‌نوشته، همچون سایر کتیبه‌ها و شواهد مادی، اسنادی تاریخی است که اطلاعات ارزشمندی (که شاید در منابع مکتوب نیامده) به دست می‌دهد.
 
https://t.center/ganjineh_channel_images/8

لزوم توجه به شواهد مادی در شناخت حوزه‌های شیعی کمتر شناخته شده

شواهد مادی همچون کتیبه‌ها، سکه‌ها و ... در حکم اسناد و مدارک معتبری به شمار می‌آیند که استفاده از آنها در حوزه‌ها و شاخه‌های مختلف پژوهش‌های تاریخی اجتناب‌ناپذیر است. کتیبه‌های متعدّدی که به خطوط عربی کهن همچون حمیری و نبطی در جنوب و شمال جزیرة العرب به‌جا مانده‌اند، منابع مطالعاتی ارزشمندی هستند که بسیاری از پژوهشگران غربی، در جدیدترین تحقیقات خود در زمینه اسلام‌شناسی و به ویژه تاریخ سیاسی و باورهای دینی عرب پیش از اسلام، بارها به آنها استناد کرده‌اند.

در حوزه شیعه‌شناسی نیز، همانند هر شاخه تاریخی دیگری، مطالعه شواهد مادی به ویژه برای شناخت حوزه‌های شیعی کمتر شناخته شده و ابعاد ناشناخته دیگری از تاریخ سیاسی و اجتماعی تشیّع، بسیار ضروری است و می‌تواند آگاهی‌های ناگفته و نویافته مهمی را به دست دهد. برای مثال، وجود زیارتگاه و کتیبه‌ای شیعی مورخ ۴۲۶ق در شهر «معرة مصرین»، در استان ادلب در شمال سوریه، بر وجود جامعه‌ای شیعی در این شهر در سده پنجم دلالت دارد؛ هرچند در منابع مکتوب، به گسترش تشیّع در آنجا اشاره نشده است.

همچنین وجود کتیبه‌هایی حاوی صلوات بر چهارده معصوم بر لوح قبر پیر بکران و بر دیوار مقبره وی در اصفهان (از اوایل سده هشتم) و بر الواح مزاری در بورسای ترکیه، پایتخت عثمانی پیش از انتقال به استانبول [تصویر پیوستی]، می‌تواند نشانه رواج تشیّع دوازده امامی یا جریان موسوم به تسنّن دوازده امامی در این مناطق باشد. با وجود این دلالت‌ها، و برخلاف آنکه متون مکتوب و شواهد نسخه‌شناختی (مانند اجازه‌ها و بلاغ‌های سماع و قرائت در نسخه‌های خطی و انجامه‌های آنها) بسیار مورد اقبال پژوهشگران تاریخ تشیّع می‌باشند، شواهد مادی مورد بی‌مهری عموم پژوهشگران این حوزه قرار دارد.

با این حال، به عنوان نمونه‌هایی از پژوهش‌های منتشر شده در زمینه تاریخ تشیّع در سال‌های اخیر که بر مبنای مطالعه شواهد مادی انجام شده، می‌توان از کتاب تاریخ تشیع در ایران بر مبنای سکه‌شناسی اثر سیدمسعود شاهمرادی (قم، پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی، 1399)؛ و کتاب بلند اختران شهر خفر [در مطالعه مزارات یک خاندان سادات شیعه مقیم شهر خفر استان فارس در سده هشتم هجری] اثر سیدصادق حسینی اشکوری (قم، مجمع ذخائر اسلامی، 1388) نام برد.

✍ احمد خامه‌یار

منبع تصویر زیر: الواحی در معبر تاریخ، سلیمان برک، ترجمه: مهدی قربانی و ثریا منیری، ص98.

https://t.center/ganjineh_channel_images/7

نگاره مقام صاحب الزمان (عج) در شهر حلّه، در نسخه خطی بیان منازل سفر عراقین اثر نصوح مطراقچی (موجود در کتابخانه دانشگاه استانبول) @Ganjineh_channel

مقام صاحب‌الزمان (عج) در حلّه، از زیارتگاه‌های مهم و مشهور شیعیان در این شهر و بلكه در عراق در قرون گذشته بوده است. درباره قدمت اولیه آن اطلاع دقیقی در دست نیست؛ اما از شواهد تاریخی برمی‌آید که لااقل از نیمه اول سده هفتم هجری پابرجا بوده.

گویا در سال 636ق، نجیب‌الدین محمد بن جعفر بن هبة الله بن نمای حلّی ـ از فقهای شیعه ـ با ساخت حجره‌هایی در کنار این مقام و اسكان جمعی از فقها در آن، مدرسه‌ای را در اینجا تأسیس کرد که در دوره‌های بعدی به «مدرسه زینیه» شهرت یافت.

وجود نسخه‌های خطی متعددی از آثار مکتوب علمای شیعه که در طول سده‌های هفتم تا دهم هجری، در این مدرسه و مقام، کتابت و استنساخ شده است، بر اهمیت و رونق علمی آن در این دوره دلالت دارد. (برای اطلاع بیشتر در این باره، به کتاب تاریخ مقام الامام المهدی فی الحلة تألیف احمد علی مجید الحلی مراجعه کنید.)

این مقام همچنین یکی از جاهایی بوده که شیعیان در آن آیین انتظار خروج امام زمان (ع) را برگزار می‌کردند؛ آیینی که برگزاری آن در برخی شهرهای شیعه‌نشین در سده‌های میانی (همچون کاشان) گزارش شده است. ابن بطوطه (د 779ق) در سفرنامه خود جزئیات این آیین را چنین شرح داده است:

«نزدیک بازار بزرگ شهر، مسجدی قرار دارد که بر درِ آن پرده حریری آویزان است و آنجا را مشهد صاحب‌الزمان می‌خوانند. شب‌ها پس از نماز عصر، صد مرد مسلّح با شمشیرهای آخته پیش امیر شهر می‌روند و از او اسبی یا استری زین کرده می‌گیرند و به سوی مشهد صاحب‌الزمان، روانه می‌شوند. پیشاپیش این چارپا طبل و شیپور و بوق زده می‌شود و از آن صد تن، نیمی در جلو حیوان و نیمی دیگر در دنبال آن راه می‌افتند و سایر مردم در طرفین این دسته حرکت می‌کنند و چون به مشهد صاحب‌الزمان می‌رسند در برابر در ایستاده آواز می‌دهند که «بسم الله، یا صاحب‌الزمان، بسم الله بیرون آی که تباهی روی زمین را فرا گرفته و ستم فراوان گشته، وقت آن است که برآیی تا خدا به وسیله تو حق را از باطل جدا گرداند.» و به همین ترتیب به نواختن بوق و شیپور و طبل ادامه می‌دهند تا نماز مغرب فرا رسد.»

ساختمان مقام، برخلاف گذشته باشکوه خود، امروزه در دل بازارهای قدیمی شهر حلّه، میان مغازه‌ها محصور شده و تنها از سمت جنوب، ورودی کوچکی به بازار مجاور دارد و گنبد کاشی‌کاری کوچک آن، از بازارهای مجاور به سختی قابل رؤیت است.

تصویر زیر، نگاره مقام صاحب‌الزمان (عج) شهر حلّه را در نسخه خطی کتاب بیان منازل سفر عراقین سلطان سلیمان خان اثر نصوح مطراقچی (د. 971ق) ـ از شاخص‌ترین آثار مصوّر حاوی نقشه‌ها و تصاویر شهرها و مناظر در تاریخ هنرِ دوره عثمانی ـ نشان می‌دهد.

✍ احمد خامه‌یار

https://t.center/ganjineh_channel