گنجينه

لزوم توجه به شواهد مادی در شناخت حوزه‌های شیعی کمتر شناخته شده

شواهد مادی همچون کتیبه‌ها، سکه‌ها و ... در حکم اسناد و مدارک معتبری به شمار می‌آیند که استفاده از آنها در حوزه‌ها و شاخه‌های مختلف پژوهش‌های تاریخی اجتناب‌ناپذیر است. کتیبه‌های متعدّدی که به خطوط عربی کهن همچون حمیری و نبطی در جنوب و شمال جزیرة العرب به‌جا مانده‌اند، منابع مطالعاتی ارزشمندی هستند که بسیاری از پژوهشگران غربی، در جدیدترین تحقیقات خود در زمینه اسلام‌شناسی و به ویژه تاریخ سیاسی و باورهای دینی عرب پیش از اسلام، بارها به آنها استناد کرده‌اند.

در حوزه شیعه‌شناسی نیز، همانند هر شاخه تاریخی دیگری، مطالعه شواهد مادی به ویژه برای شناخت حوزه‌های شیعی کمتر شناخته شده و ابعاد ناشناخته دیگری از تاریخ سیاسی و اجتماعی تشیّع، بسیار ضروری است و می‌تواند آگاهی‌های ناگفته و نویافته مهمی را به دست دهد. برای مثال، وجود زیارتگاه و کتیبه‌ای شیعی مورخ ۴۲۶ق در شهر «معرة مصرین»، در استان ادلب در شمال سوریه، بر وجود جامعه‌ای شیعی در این شهر در سده پنجم دلالت دارد؛ هرچند در منابع مکتوب، به گسترش تشیّع در آنجا اشاره نشده است.

همچنین وجود کتیبه‌هایی حاوی صلوات بر چهارده معصوم بر لوح قبر پیر بکران و بر دیوار مقبره وی در اصفهان (از اوایل سده هشتم) و بر الواح مزاری در بورسای ترکیه، پایتخت عثمانی پیش از انتقال به استانبول [تصویر پیوستی]، می‌تواند نشانه رواج تشیّع دوازده امامی یا جریان موسوم به تسنّن دوازده امامی در این مناطق باشد. با وجود این دلالت‌ها، و برخلاف آنکه متون مکتوب و شواهد نسخه‌شناختی (مانند اجازه‌ها و بلاغ‌های سماع و قرائت در نسخه‌های خطی و انجامه‌های آنها) بسیار مورد اقبال پژوهشگران تاریخ تشیّع می‌باشند، شواهد مادی مورد بی‌مهری عموم پژوهشگران این حوزه قرار دارد.

با این حال، به عنوان نمونه‌هایی از پژوهش‌های منتشر شده در زمینه تاریخ تشیّع در سال‌های اخیر که بر مبنای مطالعه شواهد مادی انجام شده، می‌توان از کتاب تاریخ تشیع در ایران بر مبنای سکه‌شناسی اثر سیدمسعود شاهمرادی (قم، پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی، 1399)؛ و کتاب بلند اختران شهر خفر [در مطالعه مزارات یک خاندان سادات شیعه مقیم شهر خفر استان فارس در سده هشتم هجری] اثر سیدصادق حسینی اشکوری (قم، مجمع ذخائر اسلامی، 1388) نام برد.

✍ احمد خامه‌یار

منبع تصویر زیر: الواحی در معبر تاریخ، سلیمان برک، ترجمه: مهدی قربانی و ثریا منیری، ص98.

https://t.me/ganjineh_channel_images/7

نگاره مقام صاحب الزمان (عج) در شهر حلّه، در نسخه خطی بیان منازل سفر عراقین اثر نصوح مطراقچی (موجود در کتابخانه دانشگاه استانبول) @Ganjineh_channel

مقام صاحب‌الزمان (عج) در حلّه، از زیارتگاه‌های مهم و مشهور شیعیان در این شهر و بلكه در عراق در قرون گذشته بوده است. درباره قدمت اولیه آن اطلاع دقیقی در دست نیست؛ اما از شواهد تاریخی برمی‌آید که لااقل از نیمه اول سده هفتم هجری پابرجا بوده.

گویا در سال 636ق، نجیب‌الدین محمد بن جعفر بن هبة الله بن نمای حلّی ـ از فقهای شیعه ـ با ساخت حجره‌هایی در کنار این مقام و اسكان جمعی از فقها در آن، مدرسه‌ای را در اینجا تأسیس کرد که در دوره‌های بعدی به «مدرسه زینیه» شهرت یافت.

وجود نسخه‌های خطی متعددی از آثار مکتوب علمای شیعه که در طول سده‌های هفتم تا دهم هجری، در این مدرسه و مقام، کتابت و استنساخ شده است، بر اهمیت و رونق علمی آن در این دوره دلالت دارد. (برای اطلاع بیشتر در این باره، به کتاب تاریخ مقام الامام المهدی فی الحلة تألیف احمد علی مجید الحلی مراجعه کنید.)

این مقام همچنین یکی از جاهایی بوده که شیعیان در آن آیین انتظار خروج امام زمان (ع) را برگزار می‌کردند؛ آیینی که برگزاری آن در برخی شهرهای شیعه‌نشین در سده‌های میانی (همچون کاشان) گزارش شده است. ابن بطوطه (د 779ق) در سفرنامه خود جزئیات این آیین را چنین شرح داده است:

«نزدیک بازار بزرگ شهر، مسجدی قرار دارد که بر درِ آن پرده حریری آویزان است و آنجا را مشهد صاحب‌الزمان می‌خوانند. شب‌ها پس از نماز عصر، صد مرد مسلّح با شمشیرهای آخته پیش امیر شهر می‌روند و از او اسبی یا استری زین کرده می‌گیرند و به سوی مشهد صاحب‌الزمان، روانه می‌شوند. پیشاپیش این چارپا طبل و شیپور و بوق زده می‌شود و از آن صد تن، نیمی در جلو حیوان و نیمی دیگر در دنبال آن راه می‌افتند و سایر مردم در طرفین این دسته حرکت می‌کنند و چون به مشهد صاحب‌الزمان می‌رسند در برابر در ایستاده آواز می‌دهند که «بسم الله، یا صاحب‌الزمان، بسم الله بیرون آی که تباهی روی زمین را فرا گرفته و ستم فراوان گشته، وقت آن است که برآیی تا خدا به وسیله تو حق را از باطل جدا گرداند.» و به همین ترتیب به نواختن بوق و شیپور و طبل ادامه می‌دهند تا نماز مغرب فرا رسد.»

ساختمان مقام، برخلاف گذشته باشکوه خود، امروزه در دل بازارهای قدیمی شهر حلّه، میان مغازه‌ها محصور شده و تنها از سمت جنوب، ورودی کوچکی به بازار مجاور دارد و گنبد کاشی‌کاری کوچک آن، از بازارهای مجاور به سختی قابل رؤیت است.

تصویر زیر، نگاره مقام صاحب‌الزمان (عج) شهر حلّه را در نسخه خطی کتاب بیان منازل سفر عراقین سلطان سلیمان خان اثر نصوح مطراقچی (د. 971ق) ـ از شاخص‌ترین آثار مصوّر حاوی نقشه‌ها و تصاویر شهرها و مناظر در تاریخ هنرِ دوره عثمانی ـ نشان می‌دهد.

✍ احمد خامه‌یار

https://t.center/ganjineh_channel

بازخوانی کتیبه بازسازی حرم مسلم بن عقیل در دوره ایلخانی، در سفرنامه کارستن نیبور
@ganjineh_channel

بیشتر تلاش‌هایی که در دوره اخیر برای تاریخ‌نگاری عتبات عالیات، به قلم نویسندگان شیعه انجام و منتشر شده، از دقت علمی بالایی برخوردار نیست. چراکه این نوشته‌ها عمدتاً متن‌محور و تا حد زیادی مبتنی بر منظومه‌های چهارگانه‌ای است که مرحوم شیخ محمد سماوی (د 1370ق) در تاریخ هر یک از عتبات عالیات عراق در نجف، کربلا، کاظمین و سامرا سروده است.
متأسفانه بیشتر نویسندگان معاصر، بی‌توجه به آنکه منظومه‌های سماوی به زبان شعر و در قالب «ارجوزه» سروده شده و نباید به آن به چشم پژوهش یا نوشته علمی نگریست، آنها را - بدون رویکرد انتقادی - مبنای خود در نگارش تاریخ تحولات معماری عتبات عالیات قرار داده‌اند (برای نمونه، بنگرید به مدخل‌های آستانه‌های ائمه (ع) در دایرةالمعارف تشیع).

البته باید به دشواری نگارش تاریخ علمی و دقیق برای عتبات نیز اذعان داشت؛ چراکه بیشتر مورخان، اهتمام چندانی به ثبت اخبار تحولات معماری نداشته‌اند و بازیابی آگاهی‌های اندک و پراکنده موجود در این باره، نیازمند تتبع گسترده‌ای در منابع تاریخی مختلف است. همچنین گزارش ساخت و سازهای عمرانی، معمولاً به شکل کتیبه‌هایی روی بناها ثبت می‌شد که بیشتر آنها نیز در بازسازی‌ها و توسعه‌های بعدی از بین می‌رفت. این مسئله، لزوم محافظت بر کتیبه‌ها و شواهد مادی باقی‌مانده را نشان می‌دهد. نگارنده برای تأکید بر ضرورت این مسئله ـ که پرداختن تفصیلی به آن مجال دیگری می‌طلبد ـ در اینجا به معرفی مدرک تاریخی مغفولی اکتفا می‌کند.

کارستن نیبور (د. 1815م) جهانگرد آلمانی، در سفرنامه خود، وجود کتیبه‌ای در مسجد کوفه را گزارش داده که گویا امروزه نشانی از آن باقی‌نمانده. او متن کتیبه را بدین شرح بازخوانی کرده است: «هذه العمارة مشهد ....... مسلم بن عقیل ابن ابی‌طالب علیه السلام فی ایام الصاحبین المخدومین علی الحق والدین و شمس‌الدین والدی محمد ابن محمد الجونی اعزّ الله انصار دولتهما بتولّی ارقاب عبیدهما محمّد ابن محمود الرازی وأبی المحاسن ابن احمد التبریزی عفی الله عنهما فی شهور سنت احدی وثمانین وستمائة وصلّی الله علی سیدنا محمد وآله».

واضح است که این کتیبه، به اسامی علاءالدین عطاملک و شمس‌الدین جوینی، دو برادرِ دولتمرد نام‌آشنای دوره ایلخانی اشاره دارد که نیبور در خوانش برخی کلمات آن از جمله نسبت «جوینی» در نام این دو برادر دچار اشتباه شده (چنانکه «والدی» نیز باید «ولدی» خوانده شود).

این کتیبه، از بازسازی مزار مسلم بن عقیل در دوره ایلخانی، به دستور برادران جوینی در سال 681ق پرده برمی‌دارد که گویا در سایر منابع، به این اقدام آنان گزارش نشده است. البته در منابع تاریخی به اقدامات عمرانی دیگر عطاملک جوینی در نجف و کوفه همچون ساخت رباط گرداگرد مشهد امام علی (ع) و حفر قنات و آب‌رسانی به نجف و ساخت حوض آب در مسجد کوفه اشاره شده است.

✍ احمد خامه‌یار

#کوفه #نجف #نجف_اشرف #عتبات_عالیات

https://t.me/ganjineh_channel_images/6

ابوالقاسم عبدالرحمن بن محمد بن اسحاق اصفهانی معروف به ابن مَندَه (381-470ق)، محدّث حنبلی مذهب سده پنجم و از رجال خاندان «آل مَندَه» (از خاندان‌های مشهور علم و حدیث در اصفهان در سده‌های اولیه اسلامی) است. از وی اثری به عنوان «المُستَخرَج مِن کُتُبِ الناس للتذکرة، والمُستَطرَف مِن احوالَ الناس للمعرفة» به‌جا مانده است که در سه جلد قطور (حدود 2500 صفحه)، به تصحیح عامر التمیمی در بحرین منتشر شده است.
 
این کتاب یک دوره فشرده تاریخ اسلام، با تأکید بر تواریخ وفات علما و مشاهیر مسلمان است که مؤلف آن را به شیوه سال‌شمارانه به تحریر درآورده. متن کتاب، با شرح سیره پیامبر (ص) و حوادث و مغازی زمان حیات ایشان به صورت بسیار موجز و اجمالی آغاز می‌شود. سپس در ادامه، ذیل هر سال هجری، فهرستی از علما و مشاهیر درگذشته (و گاه دیگر حوادث مهم رخ داده) در آن سال بیان می‌شود.
 
آنچه امروزه از این کتاب به‌جا مانده، تاریخ اسلام تا سال 198ق را شامل می‌شود؛ اما ظاهراً اصل کتاب مفصل‌تر از این بوده و حوادث و وفیات سال‌های بعد را نیز شامل می‌شده است. ذهبی در تاریخ الاسلام خود، گاه در تعیین تاریخ درگذشت برخی از علما به عبدالرحمن ابن منده استناد جسته است که احتمالاً منبع وی، دنباله مفقود همین کتاب بوده است.
 
ابن منده در ذیل حوادث سال 61ق، فهرستی از شهدای روز عاشورا از بنی‌هاشم، و نیز آماری از سایر شهدا به تفکیک قبایلی که شهدا به آنها منتسب بوده‌اند به دست می‌دهد که با توجه به قدمت و کهنگی این اثر، می‌تواند در مطالعات این حوزه مورد استناد قرار گیرد. در ادامه، تصاویر صفحات مربوط به شهدای کربلا از کتاب المستخرَج ابن منده (ج2، ص22-25)، تقدیم می‌شود.

✍ احمد خامه‌یار

#امام_حسین #عاشورا #کربلا #تاریخ_اسلام #منابع_تاریخ_اسلام #عاشوراپژوهی #میراث #میراث_مکتوب #تاریخنگاری_اسلامی

https://t.me/ganjineh_channel_images/5

شب سفرنامه‌های حج

هفتصدو پنجاه و چهارمین شب از شب‌های فرهنگی مجله بخارا اختصاص یافته است به سفرنامه‌های حج که به زبان فارسی منتشر شده است. این مراسم در ساعت پنج بعدازظهر یکشنبه هفدهم تیرماه ۱۴۰۳ با حضور و سخنرانی: رسول جعفریان، احمد خامه‌یار، محمدحسین دانایی، کامران محمدحسینی و علی دهباشی در تالار فردوسی خانه اندیشمندان علوم انسانی برگزار خواهد شد. در این نشست، همچنین اسلایدشو «حج» از آثار جمشید بایرامی به نمایش درخواهد آمد.

در سفرنامه‌های حج ویژگی‌های بسیاری برای پژوهش وجود دارد: مردم‌شناسی، مسیرهای طی‌شده در طول سفر در ادوار گوناگون، مخاطرات سفر، گزارش مسافران حج از آداب و رسوم مردم در آبادی‌ها و شهرهای مسیر سفر، جغرافیای طبیعی،... و مجموعه‌ای از توصیفات شگفت‌انگیز دیگری که در متن سفرنامه‌ها نهفته و تاکنون مورد بررسی قرار نگرفته است.

خانه اندیشمندان علوم انسانی: خیابان نجات‌الهی (ویلا)، چهارراه ورشو، تالار فردوسی

یادداشت‌های دوست من کامران محمدحسینی درباره تاریخ و جغرافیای تاریخی حجاز و جزیرة العرب را در کانال زیر دنبال کنید:

از حجاز و تهامه
https://t.center/onhijaaz

هنر حج را می‌توان از زیرشاخه‌های هنر دینی در اسلام به شمار آورد که در ارتباط با تصویرپردازی مقدس‌ترین اماکن مسلمانان یعنی کعبه و مسجدالحرام و حرم پیامبر (ص) و سایر اماکن مقدس مکه و مدینه شکل گرفته است.

پیشینه تصویرپردازی اماکن مقدس لااقل به اواخر سده ششم هجری برمی‌گردد و در دوره‌های متأخر، به طور عمده در محیط‌های اهل سنّت، به ویژه در قلمرو پادشاهی عثمانی و در مرتبه بعدی در شبه قاره هند، گسترش چشمگیری یافته است.

هنر حج از موضوعات مورد علاقه پژوهشگران هنر اسلامی در ترکیه و کشورهای غربی است و آنها، کتاب‌ها و مقاله‌های متعدّدی در این زمینه منتشر کرده‌اند؛ تا جایی که Art of Hajj به یک اصطلاح و کلیدواژه در مطالعات هنر اسلامی تبدیل شده است.

الواح کاشی یا سرامیک عثمانی (ایزنیک)، از جمله اشکال رایج تصویرپردازی مکه و مدینه است که از جلوه هنری ویژه‌ای در مقایسه با سایر اشیای حاوی تصاویر اماکن مقدس برخوردارند. تولید این الواح در نیمه دوم سده یازدهم هجری رواج و تا سده دوازدهم ادامه یافت.

امروزه بیش از شصت نمونه از الواح کاشی حاوی تصویر مکه و مدینه باقی مانده است که در مساجد، کاخ‌ها، مقابر و برخی از دیگر بناهای استانبول و شمار دیگری از شهرهای حوزه عثمانی نصب شده‌اند. البته بسیاری از آنها به موزه‌های ترکیه و کشورهای غربی منتقل شده‌اند.

تصویر بالا، لوح کاشی حاوی تصویر کعبه و مسجدالحرام است که در حال حاضر در مجموعه دیوید در کپنهاگ نگهداری می‌شود. با توجه به وجود دیگر نمونه‌های تاریخ‌داری که به همین سبک ترسیم شده‌اند، می‌توان قدمت تقریبی آن را حدفاصل سال‌های 1070 تا 1073 هجری تعیین کرد.

کاشی بالا، از میان همه نمونه‌های شناخته شده الواح کاشی حاوی تصویر مکه و مدینه، تنها نمونه دارای کتیبه فارسی است. متن آن شامل یک دوبیتی فارسی به شرح زیر است:
دل بدست آور که حجّ اکبر است / از هزاران کعبه یک دل بهتر است
کعبه بنیاد خلیل آزر است / دل نظرگاه جلیل اکبر است

✍ احمد خامه‌یار

https://t.center/ganjineh_channel

برج و باروی غربی قلعه دولت‌آباد و دورنمای کوه آله
عکس: احمد خامه‌یار ©

نمای کوه آله از مزارع مجاور قلعه دولت‌آباد
عکس: احمد خامه‌یار ©

با توجه به امکان تهیه کتاب بهشت بقیع در حال حاضر، در صورت تمایل برای سفارش کتاب، به ID من پیام دهید:
@khamehyar