لزوم توجه به شواهد مادی در شناخت حوزه‌های شیعی کمتر شناخته شده شواهد مادی همچون کتیبه‌ها، سکه‌ها و ... در حکم اسناد و مدارک معتبری به شمار می‌آیند که استفاده از آنها در حوزه‌ها و شاخه‌های مختلف پژوهش‌های تاریخی اجتناب‌ناپذیر است. کتیبه‌های متعدّدی که به خطوط عربی کهن همچون حمیری و نبطی در جنوب و شمال جزیرة العرب به‌جا مانده‌اند، منابع مطالعاتی ارزشمندی هستند که بسیاری از پژوهشگران غربی، در جدیدترین تحقیقات خود در زمینه اسلام‌شناسی و به ویژه تاریخ سیاسی و باورهای دینی عرب پیش از اسلام، بارها به آنها استناد کرده‌اند. در حوزه شیعه‌شناسی نیز، همانند هر شاخه تاریخی دیگری، مطالعه شواهد مادی به ویژه برای شناخت حوزه‌های شیعی کمتر شناخته شده و ابعاد ناشناخته دیگری از تاریخ سیاسی و اجتماعی تشیّع، بسیار ضروری است و می‌تواند آگاهی‌های ناگفته و نویافته مهمی را به دست دهد. برای مثال، وجود زیارتگاه و کتیبه‌ای شیعی مورخ ۴۲۶ق در شهر «معرة مصرین»، در استان ادلب در شمال سوریه، بر وجود جامعه‌ای شیعی در این شهر در سده پنجم دلالت دارد؛ هرچند در منابع مکتوب، به گسترش تشیّع در آنجا اشاره نشده است. همچنین وجود کتیبه‌هایی حاوی صلوات بر چهارده معصوم بر لوح قبر پیر بکران و بر دیوار مقبره وی در اصفهان (از اوایل سده هشتم) و بر الواح مزاری در بورسای ترکیه، پایتخت عثمانی پیش از انتقال به استانبول [تصویر پیوستی]، می‌تواند نشانه رواج تشیّع دوازده امامی یا جریان موسوم به تسنّن دوازده امامی در این مناطق باشد. با وجود این دلالت‌ها، و برخلاف آنکه متون مکتوب و شواهد نسخه‌شناختی (مانند اجازه‌ها و بلاغ‌های سماع و قرائت در نسخه‌های خطی و انجامه‌های آنها) بسیار مورد اقبال پژوهشگران تاریخ تشیّع می‌باشند، شواهد مادی مورد بی‌مهری عموم پژوهشگران این حوزه قرار دارد. با این حال، به عنوان نمونه‌هایی از پژوهش‌های منتشر شده در زمینه تاریخ تشیّع در سال‌های اخیر که بر مبنای مطالعه شواهد مادی انجام شده، می‌توان از کتاب تاریخ تشیع در ایران بر مبنای سکه‌شناسی اثر سیدمسعود شاهمرادی (قم، پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی، 1399)؛ و کتاب بلند اختران شهر خفر [در مطالعه مزارات یک خاندان سادات شیعه مقیم شهر خفر استان فارس در سده هشتم هجری] اثر سیدصادق حسینی اشکوری (قم، مجمع ذخائر اسلامی، 1388) نام برد. ✍ احمد خامه‌یار منبع تصویر زیر: الواحی در معبر تاریخ، سلیمان برک، ترجمه: مهدی قربانی و ثریا منیری، ص98. https://t.center/ganjineh_channel_images/7