🏛 تاریخ درترازو 🏛 Date in the balance

#قبله_عالم خوشبخت بود یا بدبخت؟!


#ناصرالدین‌شاه معروف‌ترین شاه قاجار است، دقیقا ۵۰ سال سلطنت کرد، #امیرکبیر را کشت و آخرش با تیر #میرزارضاکرمانی کشته شد. اگر فقط کتاب‌ تاریخ مدرسه را خوانده باشیم، همین را می‌دانیم. اما ناصرالدین‌شاه داستان‌های بسیار دارد که لابلای تاریخ پیدا می‌شود:

در سال‌های پس از مرگ او، قسم به «شاه شهید» جزو قسم‌های مقدس مردم بود، خیلی‌ها وقتی به زیارت عبدالعظیم حسنی می‌رفتند، مزار سلطان صاحب‌قران را هم زیارت می‌کردند و عهد ناصری به عنوان عصر شاه‌شهید، به خصوص با نوعی حسرت گذشته در یادها ماند؛ اما همه این‌ها دو - سه نسل بیشتر دوام نیاورد.

نسل‌های بعد #استبداد را  با چهره ناصرالدین‌شاه می‌شناختند؛ کسی که غرق در ابتذال اندرونی بود و در بیرون، به کشتن آزادی‌خواهی ایستاده بود. چگونگی رفتارش را می‌توان از آنچه بر سر میرزایوسف #مستشار‌الدوله آورد، فهمید: مستشار‌الدوله کتابی به نام #یک‌کلمه نوشته بود که منظورش از  یک‌کلمه، «قانون» بود. شاه دستور داد آنقدر کتابش را بر سر کوبیدند تا کور شد و مدتی بعد درگذشت.

در دوره ما، اما تاریخ‌نگاری علمی حرف‌های جدیدی درباره ناصرالدین‌شاه دارد: عقده‌های کودکی تا روزهای آخر همراهش بوده؛ شاه‌بابایش نگاه مساعدی به او و مادرش نداشت و این نگاه پدر، تا آخر عمر همراهش بود. افسردگی عاطفی او را آزار می‌داد، بدگمانی و واهمه‌هایش، زندگی را برایش تلخ کرده بود.
( برای مطالعه تفصیلی در این باره کتاب #قبله_عالم نوشته #عباس_امانت و ترجمه حسن کامشاد، اثری ارزشمند و تحقیقی است.)

نتیجه: آندره مالرو در «ضد خاطرات» نوشته است : با کشیشی در ایالت دروم صحبت می کردیم .
- چند سال است به اعتراف گوش می کنید ؟
- ده پانزده سال ...
- اعتراف آدمها چه چیزی درباره آنها به شما یاد داده است ؟
- اول اینکه آدمها از آنچه ما تصور می کنیم بسیار بدبخت ترند . ثانیا جان کلام، اینکه «آدم بزرگ» وجود ندارد!


✍ #محمدحسین_روانبخش


t.center/tarikhdartarazoo 🏛

‍ 🔸 #وزیرکشی در سنت بسیاری از سلسله‌های ممالک اسلامی که آن را از عهد بنی‌عباس به ارث برده بودند امری چندان نامتعارف نبود. کثرت وزیران به قتل رسیده به اندازه‌ای است که می‌توان آن را رسم دیرین فرهنگ سیاسی ایران به شمار آورد. قربانی کردن وزیر اول، اگر چه فجیع و بی رحمانه، برای بسیاری از سلاطین جوان حکم آیین تشرف به دنیای بلوغ سیاسی داشت، و نشانه تأكید و تسجيل استقلال پادشاه بود.

🔸در ایران همچون عثمانی در سرتاسر دوره اسلامی، کشمکش‌های مکرر شاهان و وزیران شان برای به دست آوردن سهم بیشتری از‌ قدرت به خاطر رقابت‌های جناحی دیوانیان تشدید شد و جان وزیران بی شماری بر سر این کشمکش از کف رفت. در چگونگی و شرایط سقوط واضمحلال بسیاری از وزیران و منتسبان‌شان شباهت های در خور توجهی دیده می شود.

🔸یکی از مشهورترین آنان خاندان نامدار برمکیان (بین سالهای ۱۸۷ - ۱۵۸ ه ق) در اوایل عهد بنی‌عباس است. ابو على‌حسن ابن میکال معروف به #حسنک_وزیر در دوران غزنویان به سعایت بدخواهان در ۴۲۲ ه ق به دار آویخته شد و پیکر او هفت سال بردار بماند؛ عميد‌الملک کندری وزیر مشهور سلاجقه ابتدا به امر طغرل به حاشیه رانده شد و ده سال بعد در سال ۴۵۶ ه ق در زمان آلپ ارسلان معزول و مقتول گردید؛ شمس‌الدين جوینی معروف به #صاحب_دیوان از وزرا و رجال پرآوازه عهد مغول به نمامی حاسدان در سال ۶۸۳ ه. ق به قتل رسید؛ خواجه رشیدالدین فضل الله طبیب همدانی وزیر و مستوفی و مورخ و دولت مدار بزرگ عهد ایلخانی به سبب نقار بين درباریان در سال ۷۱۸ ه ق، نخست پسرش را پیش چشمش گردن زدند و سپس خود خواجه سال خورده را نیز هلاک کردند؛ و در سالیان بعد، مرشد قلی استاجلو از امرای مشهور قزلباش، که وکیل السلطنه شاه عباس صفوی و گرداننده تمام امور مملکت بود، در سال ۹۹۷ ه. ق به فرمان آن پادشاه به هلاکت رسید؛ و میرزا محمد‌تقی اعتمادالدوله مشهور به #ساروتقی از وزرا و رجال نامی عهد صفوی با آن که وزارت عظما يافت ولی او هم ابتدا به امر شاه عباس اول خصی و بعدها به امر شاه عباس دوم در سال ۱۰۵۵ ه ق مقتول گردید. در میان وزیرانی که لَلِه وار شاه زاده - شاگرد سپرده به ایشان را پروریدند و به مثابه دست نشانده خود بر تخت نشاندند و سرانجام قربانی آنان شدند، سرنوشت مرشد قلی خان که در ابتدای سلطنت شاه عباس اول (۱۰۳۸ - ۹۹۶ ه ق) تلف شد، به ویژه عبرت آموز بود. هیچ بعید نیست که ناصر الدین با معلوماتی که از زندگی شاه عباس صفوی، پس از خسرو نوشیروان ( ۵۳۱-۵۷۹ میلادی) مشهورترین پادشاه تاریخ ایران، داشت، از نمونه او تقلید کرده بر سلطه امیر کبیر مربی خویش پایان داده باشد. طرفه آن که امیر کبیر همواره به ناصر الدین توصیه می کرد همانند پادشاهان جوان صفوی در ابتدای سلطنت شان با اطمینان و اعتماد به نفس عمل کند. علاقه ناصر الدین به تاريخ دودمان های پیشین چه بسا باعث گردید که وی شیوه زمامداری جسورانه، اگرچه بی رحمانه، آنها را سرمشق قرار بدهد.

🔸از مثال های تاریخی گذشته کهن که بگذریم، در عهد قاجاریه نیز در مورد چشمگیر کشتن وزیران می‌تواند که در نظر ناصرالدین بوده باشد. حاجی ابراهیم‌خان اعتمادالدوله شیرازی، کلانتر شیراز و بعدها صدر اعظم مقتدر زمان آقا محمد‌خان و نیز سال های اولیه پادشاهی فتحعلی شاه، در سال ۱۲۱۵ ه ق به طرز وحشتناکی به قتل رسید و بیشتر کسان صاحب منصبش هم با او کشته شدند. نقش اعتماد‌الدوله در تحكيم سلطنت قاجاریه و همچنین تسلط کامل او بر حکومت بسیار با اهمیت بود. او هم، مانند امیرکبیر، قربانی حساسیت شاه در امر جانشینی شد. صدر اعظم نخست محمد شاه، #میرزاابوالقاسم_قائم_مقام، هم همين سرنوشت را داشت. قساوتی که در کشتن اعتماد الدوله به کار رفت او را ابتدا کور کردند، سپس زبانش را بریدند و چند هفته بعد به دست جلادش سپردند.

✍🏻 #عباس_امانت
قبله عالم
ترجمه: حسن کامشاد


t.center/tarikhdartarazoo 🏛

سنت #وزیرکشی
رسم دیرین فرهنگ سیاسی ایران.


‍🔸کشتن نخستین وزیر، و در این مورد امیرکبیر، اتابک تاج بخش، در سنت بسیاری از سلسله‌های ممالک اسلامی که آن را از عهد بنی‌عباس به ارث برده بودند امری چندان نامتعارف نبود. کثرت وزیران به قتل رسیده به اندازه‌ای است که می‌توان آن را رسم دیرین فرهنگ سیاسی ایران به شمار آورد. قربانی کردن وزیر اول، اگر چه فجیع و بی رحمانه، برای بسیاری از سلاطین جوان حکم آیین تشرف به دنیای بلوغ سیاسی داشت، و نشانه تأكید و تسجيل استقلال پادشاه بود.

🔸در ایران همچون عثمانی در سرتاسر دوره اسلامی، کشمکش‌های مکرر شاهان و وزیران شان برای به دست آوردن سهم بیشتری از‌ قدرت به خاطر رقابت‌های جناحی دیوانیان تشدید شد و جان وزیران بی شماری بر سر این کشمکش از کف رفت. در چگونگی و شرایط سقوط واضمحلال بسیاری از وزیران و منتسبان‌شان شباهت های در خور توجهی دیده می شود.

🔸یکی از مشهورترین آنان خاندان نامدار #برمکیان (بین سالهای ۱۸۷ - ۱۵۸ ه ق) در اوایل عهد #بنی‌_عباس است. ابو على‌حسن ابن میکال معروف به #حسنک_وزیر در دوران #غزنویان به سعایت بدخواهان در ۴۲۲ ه ق به دار آویخته شد و پیکر او هفت سال بردار بماند؛ #عميد‌الملک_کندری وزیر مشهور سلاجقه ابتدا به امر طغرل به حاشیه رانده شد و ده سال بعد در سال ۴۵۶ ه ق در زمان #آلپ_ارسلان معزول و مقتول گردید؛ #شمس‌_الدين_جوینی معروف به #صاحب_دیوان از وزرا و رجال پرآوازه عهد مغول به تمامی حاسدان در سال ۶۸۳ ه. ق به قتل رسید.
#خواجه_رشیدالدین_فضل_الله طبیب همدانی وزیر و مستوفی و مورخ و دولت مدار بزرگ #عهدایلخانی به سبب نقار بين درباریان در سال ۷۱۸ ه ق، نخست پسرش را پیش چشمش گردن زدند و سپس خود خواجه سال خورده را نیز هلاک کردند؛ و در سالیان بعد، مرشد قلی استاجلو از امرای مشهور قزلباش، که وکیل السلطنه شاه عباس صفوی و گرداننده تمام امور مملکت بود، در سال ۹۹۷ ه. ق به فرمان آن پادشاه به هلاکت رسید و میرزا محمد‌تقی اعتمادالدوله مشهور به ساروتقی از وزرا و رجال نامی عهد صفوی با آن که وزارت عظما يافت ولی او هم ابتدا به امر شاه عباس اول خصی و بعدها به امر شاه عباس دوم در سال ۱۰۵۵ ه ق مقتول گردید. در میان وزیرانی که لله وار شاه زاده شاگرد سپرده به ایشان را پروریدند و به مثابه دست نشانده خود بر تخت نشاندند و سرانجام قربانی آنان شدند، سرنوشت #مرشد_قلیخان که در ابتدای سلطنت شاه عباس اول (۱۰۳۸ - ۹۹۶ ه ق) تلف شد، به ویژه عبرت آموز بود. هیچ بعید نیست که ناصرالدین با معلوماتی که از زندگی شاه عباس صفوی، پس از خسرو نوشیروان ( ۵۳۱-۵۷۹ میلادی) مشهورترین پادشاه تاریخ ایران، داشت، از نمونه او تقلید کرده بر سلطه #امیرکبیر مربی خویش پایان داده باشد. طرفه آن که امیر کبیر همواره به ناصر الدین توصیه می کرد همانند پادشاهان جوان صفوی در ابتدای سلطنت شان با اطمینان و اعتماد به نفس عمل کند. علاقه ناصر الدین به تاريخ دودمان های پیشین چه بسا باعث گردید که وی شیوه زمامداری جسورانه، اگرچه بی رحمانه، آنها را سرمشق قرار بدهد.

🔸از مثال های تاریخی گذشته کهن که بگذریم، در عهد قاجاریه نیز در مورد چشمگیر کشتن وزیران می‌تواند که در نظر ناصرالدین بوده باشد. حاجی ابراهیم‌خان اعتمادالدوله شیرازی، کلانتر شیراز و بعدها صدر اعظم مقتدر زمان آقا محمد‌خان و نیز سال های اولیه پادشاهی فتحعلی شاه، در سال ۱۲۱۵ ه ق به طرز وحشتناکی به قتل رسید و بیشتر کسان صاحب منصبش هم با او کشته شدند. نقش اعتماد‌الدوله در تحكيم سلطنت قاجاریه و همچنین تسلط کامل او بر حکومت بسیار با اهمیت بود. او هم، مانند #امیرکبیر، قربانی حساسیت شاه در امر جانشینی شد. صدر اعظم نخست محمد شاه، میرزا ابوالقاسم قائم مقام، هم همين سرنوشت را داشت. قساوتی که در کشتن اعتماد الدوله به کار رفت او را ابتدا کور کردند، سپس زبانش را بریدند و چند هفته بعد به دست جلاد سپردند.

✍🏻 #عباس_امانت
قبله عالم،
ترجمه: حسن کامشاد


t.center/tarikhdartarazoo 🏛

‍ ‍ 🔴 تفاوت دو صدر اعظم ، اميركبير و ميرزا آقا خان نوری

میرزا تقی خان #امیرکبیر و #میرزا_آقاخان_نوری ، به ترتیب و هردو وزیر ناصرالدین شاه بودند. اگر میرزا تقی مصلح بود و تاوان آن را در حمام فین داد میرزا آقا خان که سعایت او در قتل امیر هم بی تاثیر نبود و بعد از او صدراعظم شد (جالب اینکه جنازه میرزا آقاخان به کربلا انتقال و در صحن مسجدی که از ثلث اموال امیرکبیر ساخته شده بود دفن گردید) نه تنها بویی از اصلاح نبرده بود که وطن پرستی امیر را نیز نداشت چرا که پیش از قبول صدارت اعظمی تبعه انگلیس بود و با نوشتن نامه به وزیر مختار انگلیس در ایران، از تابعیت این کشور خارج شد.
دوران صدارت میرزا آقاخان نوری برای انگلستان دورهٔ پیشرفت و تحکیم نفوذ سیاسی واقتصادی و نظامی و اقتصادی بود و آنچه عمال این دولت خواستند انجام شد و مسئله جدایی هرات بزرگترین ضربتی بود که در این دوران به ایران وارد شد( رائین، اسماعیل؛ حقوق بگیران انگلیس در ایران، ص ۲۵۸)

🔸یکی از نکاتی که به وضوح تفاوت میان این دوصدراعظم را نشان می دهد مقایسه میان نامه او و امیرکبیر به ناصرالدین شاه است:

میرزاتقی خان فراهانی امیرکبیر می نویسد:
«به این طفره ها و امروز و فردا کردن و از کار گریختن در ایران به این هرزگی حکما نمی توان سلطنت کرد. گیرم من ناخوشم یا مردم، فدای خاک پای همایون، شما باید سلطنت بکنید یا نه؟ …هر روز از حال شهر چرا خبردار نمی شوید که چه واقع می شود و بعد از استحضار چه حکم می فرمایید؟ از درخانه و مردم و اوضاع ولایات چه خبر می شود و چه حکم می فرمایید؟»

اما میرزا آقاخان نوری می نویسد:
"هوا سرد است ممکن است به وجود مبارک صدمه ای برسد. دو تا خانم بردارید ببرید به ارغونیه عیش کنید. آنجا پشت کوه قاف است. سه شب متوالی عیش بفرمایید."


📕قبله عالم
✍ #عباس_امانت
انتشارات کارنامه، ترجمه حسن کامشاد


t.center/tarikhdartarazoo 🏛