دفتر فَرَّهی || مهری بهفر

«یکی درد و یکی درمان پسندد»

برخی راه‌های بزرگداشتِ فردوسیِ بزرگ و بهره‌هایی که از هریک می‌توان بُرد

مهری بهفر

آن که عظمت شاهنامه مجذوبش می‌کند، در تجلیل از شاهنامه و فردوسی سخن می‌راند.

آن‌ که شاهنامه را سپهرِ پهناورِ زمینه‌های تحقیقی و تحلیلی می‌بیند، در پیِ به‌ دست دادنِ دانسته‌هایی عالمانه و فاضلانه است که فرادستِ تحقیق‌ها و تحلیل‌های پیشین و الغاگرِ دریافت‌‌های متقدّم باشد.

آن‌ که شاهنامه را متنی برآمده از سنّتِ کهنِ روایی با کشش و توانشِ شگرفِ خوانده‌شدن و شنیده‌شدن می‌بیند، هرگاه که دست دهد، خواه در روز بزرگداشت فردوسی خواه در روزان و شبانِ دیگر سال، دل به متن می‌دهد و می‌گذارد روایت با شخصیت‌ها و نقش‌مایه‌ها و مضمون‌ها و معناهای متعددش نه‌فقط در ذهنِ او مَسکن گُزیند که دستمایهٔ تمثیلات و استعارات و کنایات و تشبیهاتی شود که به‌واسطهٔ آن‌ها جهان را به فهم خود درمی‌آورد. و از این راه، با زبان و معنی و تخیّلی که سده‌ها دست‌به‌دست گشته همدست می‌شود و از این راه، با فردوسی همدستی می‌کند و در خویشکاری او به قدرِ خود مشارکت می‌جوید و به سهم خود سهیم می‌شود.

آن‌کس که مخاطب تجلیل از مقام والای فردوسی است و پای گفت‌ونوشت‌های تجلیل‌آمیزِ انگیزشی می‌نشیند، «بلاغت» نصیب می‌برد.

آن‌کس که مخاطب تحلیل و تحقیق و افزودن‌بر دانسته‌هایش دربارهٔ شاهنامه و فردوسی است، «فرهیختگی و دانش» نصیب می‌برد.

آن‌ کس که مخاطب روایت است و دل به داستان‌ها می‌دهد، گذشته از لذت، «فرهنگ و بینش» نصیب می‌برد.

اما این بدان معناست که نمی‌توان به هرسهٔ این کارها پرداخت یا مخاطب هر سه‌شان بود؟ البته که می‌توان. اما آنچه اغلب دیده شده این است که اولی و دومی جای کنش و عملِ اصلی را ـ که همانا خواندن و شنیدن خود متن است ـ گرفته‌اند؛ چون ما در «زمانهٔ درباره‌ها» زندگی‌ می‌کنیم، در زمانه‌ای که دانستن «دربارهٔ» چیزها، از  تجربه و دریافتِ خودِ آن‌ها برتر است. و به‌سربردن در بطنِ متن و غوطه‌خوردن در آن و جذب اجزاء و عناصرِ آن ارج و قدری ندارد؛ چون دستاوردِ ملموس و معیّنی را به چشم نمی‌کشد؛ زیراکه وجهِ رواییِ فرهنگ همچون خودِ فرهنگ است که نه خصلتِ نمایشی دارد و نه خاصیتِ فضل‌فروشی و نه خوی‌وخیمِ مجادله و میدان‌داری، آرام‌آرام فرادست می‌آید و بی‌غوغا و صدا و ادعا ته‌نشین می‌شود. فرهنگ همچون فرهیختگی نیست که با نمایشِ دانسته‌ها و کاربردِ اصطلاحات و بیان دیدگاه‌ها و نظریه‌ها و جدل‌ و مجادله وجودِ خود را به سمع و نظر برساند و در قالب کلمات قابل عرضه و ارائه باشد.

پس شاید نیکو باشد که در روز بزرگداشت فردوسی به آنچه اصل است، اما به اقتضاء «زمانهٔ درباره‌ها» مورد غفلت قرار می‌گیرد، توجه کنیم و خلاف جهتِ روزبازار، به حد فرصت و استطاعت از چند بیت تا یک داستان شاهنامه را بخوانیم یا بشنویم و بشنوانیم.

https://t.center/daftarefarrahi

نگاهی به پیش‌زمینهٔ اساطیری مصرعِ
«برآورد و بنهاد آذرگشسپ» و شرح‌های آن
مهری بهفر

انتشاریافته در کتاب پژ‌وهندهٔ باستان،
یادنامهٔ شادروان دکتر ابوالفضل خطیبی،
به کوشش سجاد آیدنلو، سلمان ساکت و رضا غفوری،
نشر خاموش، ۱۴۰۱، صص ۲۴۵ ـ ۲۴۱

https://t.center/daftarefarrahi

عنوان مقاله:
خوانش‌های دوقطبی معطوف به شاهنامه در تبیین دو مقولهٔ "زن" و "صلح"
نوشتهٔ مهری بهفر

پژوهشنامه ادب حماسی، سال هجدهم، شماره دوم، پاییز ۱۴۰۱، صص ۷۳ - ۸۹.


https://t.center/daftarefarrahi

بزرگ‌داشت فردوسی
یعنی بزرگ‌داشتِ ایستادگیِ زمینه در برابرِ انهدامِ زمانه،
یعنی بزرگ‌داشتِ چیرگی یاد بر فراموشی و نسیان.




#روز بزرگداشت فردوسی _۲۵ اردیبهشت

https://t.center/daftarefarrahi

آمد نوروز هم از بامداد
آمدنش فرّخ و فرخنده باد
باز جهان خرّم و خوب ایستاد
مرد زمستان و بهاران بزاد


منوچهری دامغانی
تصحیح متن از حبیب یغمایی، نشر بنیاد موقوفات افشار، چاپ ۱۳۹۱، ص ۲۱۰


https://t.center/daftarefarrahi

‏مهری بهفر || دفتر فرَّهی

۲۵ اسفندماه (ماه سفندارمذ روز اِرد) روز پایان‌یافتن سرایش شاهنامه به دست حکیم فردوسی طوسی بر دوستداران این متن و این فرد و این فرهنگ مبارک باد!

به آخر رسانیدم این داستان
ز کار و ز کردار این راستان
سرآمد کنون قصهٔ یزدگرد
به ماه سفندارمذ روز اِرد


تصویر از برگ پایانی شاهنامهٔ فردوسی، دستنویس موزهٔ بریتانیا، مورخ ۶۷۵ ه.ق.

https://t.center/daftarefarrahi

ادامهٔ «یادداشت اهمیت افکار عمومی در شاهنامه»

در اینجا کاووس، سیاوش، افراسیاب و پیران را از حیث برانگیختنِ افکار عمومی یا توجه و واهمهٔ مشترکشان نسبت‌به جهت‌گیری افکار عمومی بنگریم:

یک، کاووس:
کاووس بنابه گفته‌های سوداوه و با نادیده‌‌گرفتنِ همهٔ شواهد و قرائن، آزمونِ گذر از آتش را که قاضیان پیشنهاد کرده بودند، می‌پذیرد؛ درحالی‌که حقیقت را می‌داند، فقط نمی‌خواهد آن را بپذیرد یا می‌کوشد پذیرفتنِ حقیقت را به تعویق بیندازد، چون نمی‌تواند با خیانت همسر دلبندش روبه‌رو شود و از او دست بکشد. کاووس باکی ندارد با خود را به‌ندانستن‌زدن پسرش را به محاکمهٔ آتش بسپارد و با خطر مرگ روبه‌رو کند. دادگاه برای دستیابی به حقیقتِ واقعهْ رای به برگزاری محکمهٔ آتش داده است، ولی داوری افکار عمومی در دادگاه وجدان مردم، که مبتنی بر خرد جمعی و شواهد شهودی است، در تقابل با تصمیم کاووس و رای دادگاه، این‌گونه وصف می‌شود:
جهانی نهاده به کاووس چشم
زبان پر ز دشنام و دل پر ز خشم
(داستان سیاوش، دفتر ششم، ص۱۳۹)

دو، سیاوش:
سیاوش وقتی بر سرِ دوراهی میان فرمانبرداری از دستور پدر، به‌مثابه مأمورِ معذور، و به کشتن‌دادنِ گروگان‌ها، یا نافرمانی از پدر و بریدن از تاج‌وتخت و وطن مانده و درمانده‌است، چنین می‌اندیشد:
... اگرشان فرستم به نزدیک شاه
نه پرسد نه اندیشد از کارشان
همان‌گه کند زنده بر دارشان
به نزدیک یزدان چه پوزش برم
بدآمد ز کار پدر بر سرم
ورایدونک جنگ آورم بیگناه
چنین خیره با شاه توران سپاه
جهاندار نپسندد این بد ز من
گشایند بر من زبان انجمن (همان، ۲۷۰)
آن‌جا که سیاوش نمی خواهد از پیمان خود با افراسیاب برگردد:
پراگنده شد در جهان این سخن
که با شاه ایران فگندیم بن
زبان برگشایند هرکس به بد
به هرجای بر من چنانچون سزد
به کین بازگشتن بریدن ز دین
کشیدن سر از آسمان و زمین
چنین کی پسندد ز من کردگار؟
کجا بر دهد گردش روزگار؟
(همان، ص۲۷۸)


سه: افراسیاب
افراسیاب که متقاعد شده سیاوش را در توران نگه دارد، در نامه‌ای به او می‌گوید:
چو از کشورم بگذری در جهان
نکوهش کنندم کهان و مهان (همان، ص ۳۱۰)
نیز وقتی گرسیوزْ افراسیاب را به ضرورتِ کشتنِ سیاوش متقاعد کرده است، افراسیاب از بازدارندگیِ افکار عمومی می‌گوید:
گر ایدونک من بد سگالم بدوی
ز گیتی برآید یکی گفت‌وگوی...
زبان برگشایند بر من مهان
درفشی شوم در میان جهان
نباشد پسند جهان‌آفرین
نه نیز از بزرگان روی زمین (همان، ص ۵۰۶)
و بعدتر وقتی کیخسرو، پسر خردسال سیاوش، که هرگز پدرش را ندیده، به کاخ افراسیاب پا می‌گذارد، شاهد تقابل افکار عمومی با افراسیاب و همدردی و همراهی با کیخسرو هستیم:
بیامد به درگاه افراسیاب
جهانی برو دیده کرده پر آب (همان، ص ۶۴۹)

چهار: پیران
پیران وقتی می خواهد افراسیاب را متقاعد کند که سیاوش را در توران نگه دارند:
ترا سرزنش باشد از مهتران
سر او همان از تو گردد گران (همان،  ص ۳۹۱)

وقتی دژخیمان به دستور افراسیاب فریگیس را برای اعدام می‌برند، پیران با گفتن عبارتی که عنوان این یادداشت از آن مأخوذ است، او را از انجام این کار هولناک بازمی‌دارد:
به فرزند با کودکی در نهان
درفشی مکن خویشتن در جهان
(به فرزندت خودت که کودکی در شکم دارد رحم کن ‌و خود را در جهان رسوا و به بدی انگشت‌نما مکن)
که تا زنده‌ای بر تو نفرین بود
پس از زندگی دوزخ آیین بود (همان، ص۶۲۲)

https://t.center/daftarebastan

یادداشتی دربارهٔ اهمیّت افکار عمومی در شاهنامه

«درفشی مکن خویشتن در جهان»
(داستان سیاوش، ص۶۲۲)
خودت را در نظر مردم جهان رسوا و به بدی زبانزد و انگشت‌نما نکن!

در شاهنامه افکار عمومی، نزد هر سطحی از حاکمیت و وابسته ‌به هریک از سه نهاد قدرت، آشکارا واجد اهمیت است و هیچ قدرتی در اقدام‌ها و تصمیم‌هایش کاملاً بی‌پروا و بی‌خیالِ افکار عمومی نیست. سنگینی افکار عمومی به‌هنگامِ انجامِ اَعمالِ خارج‌از عرف و بی‌قاعده و کار و کردارهای بی‌رویهْ بر شانه‌های قدرتی که مرتکب این افعال می‌شود نمودی عینی دارد.
فشار افکار عمومی گاه قدرت را از عمل به آنچه متضمنِ حفظ ِمقام یا بقای سلطه‌ٔ اوست بازمی‌دارد، گاه به بازاندیشیِ چندباره‌ی اقدامِ تبهکارانه‌ای فرامی‌خواند که او برای بسطِ قدرتش خود را ناگزیر به انجامِ آن می‌بیند. این قاعده حتی افراسیاب را هم شامل می‌شود (که بنا به یک سویهٔ متن دیو خشکسالی و از رئوس دیوان اساطیری است ــ‌ که ایزد گیاهی (سیاوش) را از بین می‌برد ــ و بنا به سویهٔ دیگر متن، پادشاه توران است) که در طول دوران حکمرانی‌اش بارها به ایران حمله کرده، شهرها را ویران و مردمان را کشته است. او نیز در بافتار روایت از پروای افکار عمومی فارغ نیست.
در شاهنامه سه دسته نگاه، از سه منظر، ناظر بر افعال و اعمال شاه است. و شاه زیر سایهٔ سنگین این سه دسته نگاه و داوری، که همپوشانی معنایی و مفهومی با هم دارند و «افکار عمومی و داوری جمعی و جهانی و الهی» را شکل می‌دهند، دست به عمل می‌زند و از آن رها نیست، گرچه درنهایت مغایر با آن عمل کند.
در مواقعی که عملِ خارج از رَویه و عرف و آیینی در حال انجام نباشد، عموماً از فشارِ این سه نگاه هم خبری و سخنی نیست و اما آنگاه که پای عملِ بی‌رویه و خلاف آیین و قاعده‌ای در میان باشد، شاه از فشار ناشی از این نظارهٔ سه‌گانه، که به‌گونه‌ای بازدارنده عمل می‌کنند، سخن می‌گوید و در ملاحظاتش آن را در نظر می‌گیرد، ولو درنهایت از آن عدول کند.
یکی از این سه منظرْ از آنِ یزدان است که در سکوتِ مطلق ناظر است و دخالتی نمی‌کند، ولی داوری او دربارهٔ داد و بیدادِ کار و کردارها که از راه وجدان یا ندای درون یا دین درک می‌شود، در ادراکِ شاهِ خطاکارِ خودکامه می‌ماند تا در بزنگاهِ تصمیم‌گیری‌ها از اعماقِ ضمیرش موجباتِ حرکتِ خطا و اشتباه او را فراهم و زمینه‌ی سقوط و سرنگونی‌اش را  مهیا سازد. شاه در شاهنامه در گیرودارِ میانِ امیالِ آزمندانه‌اش در بسط قدرت، به‌نحوی متوجه و نگرانِ داوری یزدان و ردّ و قبولِ اوست: «نباشد پسند جهان‌آفرین».

دومین نگاه و داوری که شاه در هنگامِ انجام اعمال بی‌رویه و بی‌قاعده متوجه آن است، از آنِ «مردم» کشور خود است: از فرودستان تا بزرگان که در شاهنامه غالباً از آن‌ها با «کهان» و «مهان» یا «کهتران» و «مهتران» یاد می‌شود. نگاه حاضر و ناظری که مانند نظارهٔ یزدان، حتی اگر قدرت را از زشتکاری بازندارد، برای او واهمه‌انگیز است: «نکوهش کنندم کهان و مهان»
سومین چشمی که قدرتْ خودش را و اقداماتش را زیر نظارهٔ آن می‌بیند و نگران آن است، نگاهِ جهان و قضاوت جهانیان است‌: «ز گیتی برآید یکی گفت‌وگوی».

درمجموع می‌توان چنین تجسم کرد که قدرت در شاهنامه بر صحنهٔ نمایشی ایفای نقش می‌کند که تماشاگرانش داورانی‌‌اند که او نمی‌تواند کاملاً فارغ از نگاه آن‌ها دست به عمل بزند. ایزدان که داوران آسمانی‌‌اند در جایگاه‌ ویژه و بَرینِ خود نشسته‌اند و داوران زمینی، از کِهان و مِهان و جهان به فراخورِ امکانْ صحنهٔ عملِ شاه را در احاطهٔ‌ خود گرفته‌اند. و شاه زیرِ نگاهِ این داورانْ میانِ بسطِ آزمندانهٔ قدرتِ خود یا قبضِ آن به سودِ داد و آبادیْ راهی برمی‌گزیند.

در فرسته‌ی دوم مروری دارم بر برخی ابیات شاهنامه که ناظر به نگرانی از شوریدنِ افکار عمومی و برانگیختنِ وجدان جمعی است. این ابیات از داستان سیاوش برگزیده شده‌اند تا چهار شخصیتِ متفاوت، دو تن ایرانی و دو تن تورانی، را از حیثِ این نگرانی در بافتارِ یک داستان نشان دهند: شاه ایران، کاووس، شاه توران، افراسیاب، پیران، وزیر افراسیاب، و سیاوش، شاهزادهٔ فرّه‌مند، که اگر دربرابر ستم و ستیزه‌جویی پدرش نمی‌ایستاد، شاه آینده او می‌بود.

سیاوش با سرتافتن از فرمان پدر و گذشتن از جاه و جایگاهش نگذاشت بیش از صدتن از گروگان‌های تورانی کشته شوند؛ گروگان‌هایی که بنا بود صرفاً تضمین صلح باشند. سیاوش در دوراههٔ تن‌دادن به بیداد ولی نصیب‌بردن از تاج‌وتخت، و گزیدنِ مردمی و پیمان‌داری‌ و دست‌کشیدن از پادشاهی، نه‌فقط از جاه و مَقام که به‌ناگزیر از جای و مُقام هم دست می‌کشد؛ کاری بزرگْ از فرزندِ شخصِ اول مملکت که به‌طور معمول یا همراهیِ صددرصدی با قساوت‌های جاری دارد یا با این توجیه که امروز کاری از من ساخته نیست، فرداروز که به قدرت رسیدم جبران خواهم کرد، سکوت و بی‌عملی پیشه می‌کند.
https://t.center/daftarebastan

دفتر فَرَّهی || مهری بهفر

همان‌طور که در سرود بیست‌وچهارم ایلیاد، فوبوس، پسر زئوس، رو به انجمن خدایان می‌پرسد، «ای خدایان المپ، این سنگدلی شما از چیست؟»، باید ب‍پرسیم قساوت خدایان هومر از کجا می‌آید و درنهایت چه مفهومی را تجسم می‌بخشد. 




**فرستهٔ بالا 👆که بخش اول آن با عنوان «از مبادی اخلاقی حکمرانی کهن» پیشتر در همین‌جا منتشر شده است، قسمت‌هایی از مطلبی مفصل‌ترند که در زمان مناسب برای نشر مطالب طولانی، در همین‌جا منتشر خواهند شد.

https://t.center/daftarebastan

دفتر فرّهی || مهری بهفر

«ای جنگاوری که این‌چنین هراس‌انگیز بودی،
 پس تو هم ازپاافتادی و با مرگ روبه‌رو شدی؟»‍۱ 

ایلیاد
 سرود بیستم

خدایان خوف‌انگیز هومرْ خدای شرارت و فسق و فجورند. انگیختارِ خدایانِ هومر در آنچه می‌کنند یا نمی‌کنند، دلبخواهشان است و کام‌روایی و برتری‌جستن بر یکدیگر. دربارهٔ سلوکِ شرارتبار و کیفیتِ غیراخلاقیِ هستی‌مندیِ خدایانِ هومر بسیار گفته‌اند. شاید نخستین‌ کسی که به این موضوع اشاره کرده باشد، گزنفانس، شاعر و فیلسوف یونان باستان (۵۶۵ پ.م.) باشد که دو قرن پس از هومر به دنیا آمده است. او در انتقاد به هومر، چنانکه دیوید سیدیر، هومرشناس، نقل کرده، نوشته است: «هومر و هزیود همه‌چیز را به خدایان نسبت داده‌اند، هر آنچه را که برای نوع بشر ننگ‌آور و قابل سرزنش است، از قبیل سرقت، زنا، حقه‌بازی...»۲. اما همان‌طور که در سرود بیست‌وچهارم ایلیاد، فوبوس، پسر زئوس، رو به انجمن خدایان می‌پرسد، «ای خدایان المپ، این سنگدلی شما از چیست؟»۳، باید ب‍پرسیم قساوت خدایان هومر از کجا می‌آید و درنهایت چه مفهومی را تجسم می‌بخشد. 
در مقدمه و بخش اول این نوشتار، که در فرسته‌های پیشین قابل مشاهده است، از مبادی کهن اخلاقیِ حکمرانیِ مندرج در اندرزنامه‌ها و کلامِ فردوسی و سعدی سخن رفت. و دیدیم فردوسی و سعدی بنا بر سنتِ کهنِ تعلیم‌دادن به حُکّام، برای اهلیت ‌‌و صلاحیت‌بخشیدن به قدرتِ مستقر، از گذرابودنِ جهان و شاهانِ درگذشته و دودمان‌های پیشین می‌گویند.

رودرروکردنِ قدرتِ خودکامه با مسئلهٔ محتومِ مرگ، راهکارِ اصلیِ اخلاقِ حکمرانیِ ایرانی در اصلاحِ نگرشِ متوهمانهٔ قدرت بوده است. لُبِّ لبابِ کلامْ این است که قدرتْ گذرا و مرگْ ناگزیر و ناگذراست، پس در این پنج‌روزه نوبتِ حکمرانی با قساوت و بیدادْ ننگ‌وبدنامی ابدی را از آنِ خود مکن.
قدرتْ ماهیتاً ابن‌الوقت است و سازوکارش بر تمتع‌بردن از زمان حال حُکم می‌کند، و به‌ دستِ فراموشی‌سپردنِ مرگِ محتوم را همچون دمی که مُمِدّ حیاتش است فرومی‌دهد، و قساوت و بی‌رحمی را که از عوارضِ فراموشیِ مرگ است، همچون بازدمی مفرّحِ ذاتْ بر سرِ مردم فرومی‌بارد. به همین‌ سبب اندرزنامه‌ها دائم فرد و حکومتِ خودکامه را با گذرابودنِ این قدرت و ناگذر و ناگزیر بودنِ مرگ روبه‌رو می‌کنند و به اندیشیدن فرامی‌خوانند.

 پرسشِ «ای خدایان المپ، سنگدلی شما از چیست؟» نیز به باور من دقیقاً به‌همین مسئله برمی‌گردد. میانِ کیفیتِ اخلاقی و منشِ خدایانِ هومر و مرگ‌ناپذیری آن‌ها رابطه‌ای آشکار دیده می‌شود. خدایان هومر از این‌‌حیث که نه می‌میرند و نه همچون انسان رنج‌ می‌برند، از شفقت بی‌بهره‌اند و تا منتهادرجه قساوت می‌ورزند. به‌تعبیر من، هومر نیز از راهی دیگر و به گونه‌ای دیگر با روایتِ خدایانی که نامیرا هستند و آگاه به نامیرایی خود، و به‌همین‌سبب به‌غایت قسی‌القلب و به‌دور از شفقت‌اند و به درد و رنج آدمیان اعتنایی ندارند، همان چیزی را مجسم می‌سازد و نشان می‌دهد که مبادیِ اخلاقیِ حکمرانی با مکررکردنِ گذرابودنِ قدرت و محتوم ‌بودنِ مرگ پیوسته متذکر می‌شود. 

هومر با مجسم‌ساختنِ منش و کنشِ غیر اخلاقیِ خدایانی که از گزندِ مرگ درامان‌اند، میانِ نامیرایی و قساوت و میانِ میرایی و شفقت رابطه‌ای دوسویه برقرار می‌کند؛ و اخلاقِ حکمرانیِ ایرانی بنابر فهمِ مشترکِ همین حقیقت می‌کوشد با پیشِ چشم ‌نهادنِ مرگِ محتومْ توهّمِ خودخداپنداریِ قدرت را بزداید و از بازتولیدِ قساوت و خشونت بکاهد.
اگر از منظرِ ‌همین فهم مشترکْ به تفسیرِ پیچیده‌ترِ این اندرزِ کلاسیک یونان که توصیه می‌کند: «خودت را بشناس» بنگریم؛ آنگاه راهکارِ کهنِ فرهنگِ ایرانی در زدودنِ رویکردِ متوهمانهٔ‌ قدرت، عمق معنایش را قدری بیشتر نشانمان می‌دهد.
«خودت را بشناس» توصیه‌ای به معرفت و شناختِ خود و دعوتی به درون‌نگری نیست، بلکه هشداری است به آدمی که «تو آنچه آرزو می‌کنی نیستی، یعنی خدا نیستی»۴، پس حدّ خود را بدان و بر زمین تباهی و فساد و بیداد مَگستر و پای از جای خدا فروکِش.

 مبادی کهن اخلاق حکمرانی ایرانی نه‌فقط میانِ طرفینِ این وضعیت‌ها (میرایی ـ نامیرایی) و اَعمالِ برآمده از آن (شفقت ـ قساوت) رابطه می‌بیند، که حتی به این توجه دارد که اگر نَفْسِ زنده‌بودن پس‌زنندهٔ مرگ‌آگاهی است، که هست، نَفْسِ قدرتْ افزون‌بر آن توهّمِ نامیرایی و الی‌اَ‌لابدبودن هم می‌دهد و دائم باید مرگِ ‌ناگذر و ناگزیر را به آن متذکر شد؛ اگرچه از دیوارِ ستبرِ قدرت، جز زر و زور و تزویر، کمتر کلام حقی را مجال گذر هست، ولو آنکه یک سنگ و یک خشت از آن دیوار به‌جا مانده باشد.



ـــــــــــــــــــــــــــــ
۱.ایلیاد، هومر، برگردان سعید نفیسی، ص ۴۲۲.
۲. دیوید سیدیر، ایلیاد، برگردان بقايی ماکان، ص ۳۵۰.
۳ .ایلیاد، هومر، برگردان نفیسی، سعید، ص ۵۱۴.
۴. هومر، جسپر گریفین، برگردان کوثری، ص ۴۱.


https://t.center/daftarebastan

ازین‌گونه مستیز و بد را مکوش
سوی مردمی یاز [و] بازآر هوش


شاهنامهٔ فردوسی، دستنویس کتابخانهٔ بریتانیا، مورخ ۶۷۵ ه.ق.


دفتر فرّهی || مهری بهفر

https://t.center/daftarebastan

هرانکو گذشت از ره مردمی
ز دیوان شمر، مشمر از آدمی


شاهنامهٔ فردوسی، دستنویس کتابخانهٔ بریتانیا، مورخ ۶۷۵ ه.ق.


دفتر فرّهی || مهری بهفر

https://t.center/daftarebastan

کجا شد فریدون و ضحّاک و جم
مهان عرب، خسروان عجم؟

بخش ۱
چنانکه در فرستهٔ پیشین دیدیم؛ سعدی با کاربستِ مؤلفه‌های اخلاقی حکمرانی، در سنتِ دیرپای تعلیم‌دادن به حُکّام مشارکت می‌جوید و با انتقال‌دادنِ مبادیِ کهنِ اخلاق حکمرانیْ به روزگار خودش، سنت‌های فکری گذشته را، که در اندرزنامه‌های باستان مندرج بوده و در شاهنامهٔ فردوسی درست در دراماتیک‌ترین نقطهٔ روایت بازآفرینی شده، به حال و مآلاً به آینده پیوند می‌دهد:
شنیدم که جمشید فرخ‌سرشت
به‌سرچشمه‌ای‌بر به سنگی نوشت
برین چشمه چون ما بسی دم زدند
برفتند چون چشم بر هم زدند...

و
بد و نیک مردم چو می‌بگذرد
همان به که نامت به نیکی برند

آنجا که سعدی به تأویل معنای شهنامه‌ها می‌پردازد، در واقع افق معنایی خود را با رهیافت‌های حکمت‌آموزِِ این متون می‌آمیزد و با این فعالیتِ بوطیقایی، به انتقالِ خلاقانهٔ سنت‌های فکری کهن و به حفظِ شایست‌ونشایست‌های حکمرانی می‌کوشد:
بس بگردید و بگردد روزگار
دل به دنیا درنبندد هوشیار
ای که دستت می‌رسد کاری بکن
پیش از آن کز تو نیاید هیچ کار
اینکه در شهنامه‌ها آورده‌اند
رستم و رویینه‌تن اسفندیار
تا بدانند این خداوندان ملک
کز بسی خلق است دنیا یادگار
این‌همه رفتند و مای شوخ‌چشم
هیچ نگرفتیم از ایشان اعتبار...
این همه هیچ است چون می بگذرد
تخت و بخت و امر و نهی و گیر و دار
نام نیکو گر بماند زآدمی
به کزو ماند سرای زرنگار
سال دیگر را که می‌داند حساب
یا کجا بود آن که با ما بود یار؟...*


حال این سخن سعدی را با نمونه‌ای منقول از منبع و مرجع فکری‌ِ وی، یعنی شاهنامهٔ فردوسی، مقایسه کنیم:

نباشد جهان بر کسی پایدار
همه نام نیکو بود یادگار
کجا شد فریدون و ضحّاک و جم
مهان عرب، خسروان عجم؟
کجا آن بزرگان ساسانیان
ز بهرامیان تا به سامانیان؟
نکوهیده‌تر شاه‌ضحاک بود
که بیدادگر بود و ناباک بود
فریدون فرّخ ستایش ببرد
بمرد او و جاوید نامش نمُرد**


جانمایهٔ کلام در هر دو متن به‌سادگی این است:
بنگرید که حاکمان بزرگ پیشین، هریک چندی به جهانداری گذراندند و سرانجام ناگزیر جهان را بدرود گفتند. حال که هیچ‌کس در این جهان ماندگار نیست، ای جهاندار، هم‌امروز تا در این جهانی و دستت می‌رسد، برای دستیابی به نامِ نیکِ جاوید مردمی‌ وَرز و به مدارا و داد و نیکی کوش.

همان‌گونه که دیده شد، فردوسی و سعدی در پاسخ خلاقانه به تاریخِ جباریت و خودکامگی، و کوشش برای به انقیادِ خرد درآوردنِ قدرت و مزیّن‌کردنِ حکمرانی به افسارِ مردم‌گرایی، از گذرابودنِ جهان و شاهانِ درگذشته و دودمان‌های گذشته می‌گویند.
اگرچه رابطهٔ میانِ مرگ‌پذیری و شفقت، و مرگ‌ناپذیری و قساوت در نهاد حکمرانی و آدمی معلوم است، اما در فرستهٔ بعدی به این موضوع خواهم پرداخت تا وجه مشهود اما فراموش‌شوندهٔ آن، یعنی همان چیزی که بنابر خصوصیت آدمی و ماهیت قدرت دائم به دست فراموشی سپرده می‌شود و دائم نیازمند یادآوری است، مورد توجه قرار گیرد.



شکل کامل این مطلب، در زمانی دیگر که حال و مجالی برای خواندن مطالب بلندتر باشد، در همین‌جا منتشر خواهد شد.

__
*ابیات نقل‌شده از کلیات سعدی، چاپ هرمس، به ترتیب صفحات ۳۲۷، ۳۱۸ و ۹۶۴.
**شاهنامه فردوسی، اشکانیان، چاپ هرمس،صفحهٔ۱۱۷۸.


https://t.center/daftarebastan

که مردم به مردم بوَند ارجمند
اگرچند باشد بزرگ و بلند

شاهنامهٔ فردوسی


https://t.center/daftarebastan

از مبادی اخلاقی حکمرانی کهن
مقدمه

بخش
«این همه هیچ است چون می‌بگذرد
تخت و بخت و امر و نهی و گیر و دار»


سعدی که در همسخنی با فردوسی، پیوسته از مبادی اخلاقی حکمرانی می‌گوید و برای متوجه‌ساختنِ حکّام به شایست‌ونشایستِ فرمان‌راندنْ از هیچ زنهار و هشداری فروگذار نمی‌کند، در مطلع این قصیده از سببِ بنانهاده‌شدنِ شهنامه‌ها تفسیری به دست می‌دهد تا هم مبانی اخلاقی حکمرانی را، که منطوی در شهنامه‌هاست، توثیق و استوار کند و هم از سبب سخن‌سرایی خود بگوید؛ چون سبب بنیان‌یافتنِ شهنامه‌ها، چنان که سعدی تفسیر می‌کند، همان سبب بنیان‌یافتنِ بوستان و بسیاری از قصاید و مواعظِ او در تعلیم و تأدیب و تحذیر حکام است:

بس بگردید و بگردد روزگار
دل به دنیا درنبندد هوشیار
ای که دستت می‌رسد کاری بکن
پیش از آن کز تو نیاید هیچ کار
اینکه در شهنامه‌ها آورده‌اند
رستم و رویینه‌تن اسفندیار
تا بدانند این خداوندان ملک
کز بسی خلق است دنیا یادگار
این‌همه رفتند و مای شوخ‌چشم
هیچ نگرفتیم از ایشان اعتبار
ای که وقتی نطفه بودی بی‌خبر
وقت دیگر طفل بودی شیرخوار
مدتی بالا گرفتی تا بلوغ
سروبالایی شدی سیمین‌عذار
همچنین تا مرد نام‌آور شدی
فارِس میدان صید و کارزار
آنچه دیدی بر قرار خود نماند
وینچه بینی هم نماند برقرار
دیر و زود این شکل و شخص نازنین
خاک خواهد بودن و خاکش غبار
گل بخواهد چید بی‌شک باغبان
ور نچیند خود فروریزد ز بار
این همه هیچ است چون می بگذرد
تخت و بخت و امر و نهی و گیر و دار
نام نیکو گر بماند زآدمی
به کزو ماند سرای زرنگار
سال دیگر را که می داند حساب
یا کجا رفت آن که با ما بود یار؟...

(سعدی،۱۳۸۵ کلیات چاپ هرمس: ۹۶۴)


https://t.center/daftarebastan

همه سودمندی ز مردم بود
چو او گم شود مردمی گم بود

شاهنامه فردوسی




https://t.center/daftarebastan

پسندی و همداستانی کنی
که جان داری و جان‌ستانی کنی؟
میازار موری که دانه‌کش است
که او نیز جان دارد و جان‌خوش است
جهان خواستی یافتی خون مریز
مکن با جهاندار یزدان ستیز

شاهنامهٔ فردوسی، داستان پادشاهی فریدون
«گفتار اندر کشته شدن ایرج»، دفتر یکم، ص ۵۴۵-۵۲۵

https://t.center/daftarebastan

«جهان خواستی یافتی خون مریز
مکن با جهانداریزدان ستیز»*

این را ایرج به برادرش تور می‌گوید، اندک‌زمانی پیش از به قتل رسیدنش به دست تور.
در آنچه ایرج آنی پیش از به‌قتل‌رسیدنْ به برادرش می‌گوید رازی است، رازی که همزبانی‌ دارد با فهم خاصی که فردوسی در تأملات شخصی‌اش در خلالِ روایت‌ها دربارهٔ قدرت‌داشتن و اعمال‌کردن‌ِ قدرت بازتاب داده است، رازی درباب آفت‌های قدرت و قدرت‌داری.

در داستان پادشاهی فریدون، آنجا که دو پسر بزرگ فریدون از نحوهٔ تقسیم جهان به دست پدر به خشم آمده‌اند و قصد حمله به ایران دارند، ایرج برای پیشگیری از جنگ و کشتار به نزد برادرانش می‌رود و می‌کوشد با گفت‌وگو و واگذاری پادشاهی خود به برادران، راه دیگری ــ جز راه جنگ و خونریزی و در پی‌اش سلسلهٔ ناگسستنی خونخواهی و انتقام ــ را بر صفحه رخدادهای آینده بگشاید.**

ایرج درست پیش از آنکه تور «خنجر از موزه» بیرون آورد و برادر را به خاک و خون کشد، به تور از قدرت افسارگسیخته‌ای می‌گوید که چون اعمال شود، ماهیتش را برملا و دارنده‌اش را بدنام می‌کند: «مکن خویشتن را ز مردم‌کُشان»
و از او می‌پرسد:
پسندی و همداستانی کنی
که جان داری و جان‌ستانی کنی؟
میازار موری که دانه‌کش است
که او نیز جان دارد و جان خَوش است

و به او هشدار می‌دهد:
مکش مر مرا کِت سرانجام کار
بپیچاند از خون من کردگار...
جهان خواستی یافتی خون مریز
مکن با جهانداریزدان ستیز

ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ
*دفتر یکم، پادشاهی فریدون، ص۵۳۳

**اینکه چرا ایرج در بازکردن راهی دیگر ناکام می‌ماند و چرا تور را خشمگین‌تر می‌کند (که از سویی مرتبط است با وجهِ عمیق‌ترِ خشمِ سلم و تور و از سوی دیگر به منش ایرج)، بماند برای یادداشتی دیگر.


https://t.center/daftarebastan

این برنامه امروز، پنجشنبه، ۲۹ اردیبهشت، ساعت ۱۸ در صفحه اینستاگرام
simurgh.nameh
برگزار می‌شود.