با پژوهشگران گروه واژهگزینی فرهنگستان زبان و ادب فارسی در کشف دوبارۀ زیباییهای زبان و ادبیات فارسی همراه شوید.
سروش: cheshmcheragh
اینستاگرام: _cheshmocheragh_
فیسبوک: Persian Terminology
توییتر: persiantermino1
ایتا: cheshmocheragh2
📕کتاب نِصاب واژههای نو تصنیف #علی_رضوی_زاده است که در سال ۱۳۱۸ حدود ۱۹۰ واژه از مصوبات فرهنگستان را، که تا آبان ۱۳۱۷ منتشر شده بود، در چهار منزل (بند) به رشتۀ نظم درآوردهاست. شاعر در انتظار بودهاست که بقیۀ واژهها را نیز با گذشت زمان و در مراحل بعدی به نظم بکشد. او، در مقدمۀ کتاب، هدف و انگیزۀ خود را بدین شرح بیان میکند: «... چون روش نظم سهلترین راهی است برای فراگرفتن منظور، که پس از فراگرفتن همیشه در ذهن باقی و از بین نخواهد رفت...». صفحۀ عنوان کتابْ خوانندگان را با دو بیت با محتوا و وجه تسمیۀ کتاب آشنا میکند: باغبان فخر و مباهات کند بر بستان/ من به گردآوری واژۀ فرهنگستان رایگان میدهم این هدیه به دانشجویان/ همچنانی که ابونصر نصابالصبیان قدر مسلم رضویزاده نام کتاب خود را از نصابالصبیان شرفالدینْ ابونصر احمدِ فَراهی، از شاعران اواخر قرن ششم و اوایل قرن هفتم ه.ق، اتخاذ کردهاست. این کتاب واژهنامهای است منظوم که ابونصر لغات عربی-فارسی را در آن برابرسازی و معنا کرده و برای استفادۀ طلاب در مدارس هند بهکار گرفته میشدهاست. چند بیت از کتاب نصاب واژههای نو: مملکت کشور و وطن میهن/ دان بلد شهر و بحر شد دریا به طرق بعد از این تو راه بگو/ نام طیاره را هواپیما هم معارف بخوان دگر فرهنگ/ زر پذیرفته شد بهجای طلا انطباعات را نگارش دان/ جنس و مالالتجاره را کالا ... عمله کارگر، طبیب پزشک/ اسم نام است و قابله ماما ... عدلیّه را بگوی دگر دادگستری/ رأی است رای و محکمه گردید دادگاه
برگرفته از: #محسن_روستایی، تاریخ نخستین فرهنگستان ایران به روایت اسناد، همراه با واژههای مصوب و گمشدۀ فرهنگستان (۱۳۱۴–۱۳۲۰ ش)، تهران: نشر نی، ۱۳۸۵، ص ۲۸۱–۲۸۵.
📗تاریخ نخستین فرهنگستان ایران به روایت اسناد، همراه با واژههای مصوب و گمشدۀ فرهنگستان (۱۳۱۴–۱۳۲۰ ش)، تألیف و تصحیح #محسن_روستایی، تهران: نشر نی، ۱۳۸۵.
«نخستین فرهنگستان ایران ازجمله مؤسسات تمدنی بود که با پیشزمینههای تاریخی-فرهنگی، که از عصر قاجار پیریزی شده بود، به پیروی از فرهنگستان فرانسه، در خردادماه ۱۳۱۴، بهطور رسمی، جنب کتابخانۀ مسجد سپهسالار افتتاح شد... . هنوز در تاریخ ایران مشخص نیست که واژۀ «فرهنگستان» یکباره از کجا آمد و چه کسی آن را برابر معادل فرانسویاش (آکادمی، académie) برگزیدهاست. حتی بنیانگذاران فرهنگستان نیز در خاطرات خود به این نکتۀ بسیار مهم اشاره نکردهاند.»
این کتاب از دل اسناد و منابع گوناگون به ریشهها، انگیزهها، پایهگذاران، و چگونگی شکلگیری نخستین فرهنگستان ایران و بررسی تأثیر عوامل سیاسی و اجتماعی بر کارکرد آن پرداختهاست. همچنین، نمونههایی از مقاومتها و مخالفتها و اشکالتراشیها در برابر نوواژههایی مانند دانشگاه، دانشکده، دبیر، و غیره (که در آن روزها، بهگفتۀ علامه عباس اقبال، «جنایت ادبی» بودند اما امروزه زیبا و رایج هستند) آورده شدهاست. از موضوعاتی که در این کتاب فهرست شده، میتوان این نمونهها را نام برد: فرهنگستان و انجمنهای پیش از آن، واژههای پاک، فرهنگستان و رؤسای آن، واژههای گمشدۀ فرهنگستان اول، اساسنامه، نظامنامه و آییننامهها، و واژههای مصوب این فرهنگستان بهترتیب قدیم و نیز با دستهبندی موضوعی. گزیدهای نیز از اسناد و عکسها در پایان کتاب پیوست شدهاست. در فرستۀ آینده بخشی از متن این کتاب را دربارۀ کتاب نصاب واژههای نو، که منظومهای تاریخی از واژههای مصوب فرهنگستان نخست است، خواهیم دید.
«گروهبان، سرهنگ، ستوان، ...» بخشی از این درجات نظامی که اکنون در زبان فارسی رایج هستند، ساختهٔ انجمن واژهگزینی ارتش است که پیش از تأسیس #فرهنگستان_ایران (فرهنگستان اول) بنیان گذاشته شد. پس از کودتای سوم اسفند و با تشکیل «ارکان حرب کل قشون»، ساخت واژههای فارسی برای مفاهیم جدید، نیاز مهم ساختار نظامی کشور شد. بنابراین، در سال ۱۳۰۳ خورشیدی، انجمنی با حضور نمایندگان وزارت معارف و وزارت جنگ تشکیل شد و برای تعدادی از واژههای بیگانهٔ نظامی معادلیابی کردند یا اصطلاحات جدیدی را بهجای واژههای قدیمی برگزیدند. واژهگزینی برای درجات نظامی و استانداردسازی آنها جزو فعالیتهای این انجمن بود. برخی از این درجات عبارت است از: گروهبانیکم (بهجای وکیل اول)، گروهباندوم (بهجای وکیل راست)، گروهبانسوم (به جای وکیل چپ)، ستوان یکم و دوم و سوم (بهجای نایب)، ستوانیار (بهجای معیننایب)، سرگرد (بهجای یاور)، سروان (بهجای سلطان). انتخاب واژهٔ «ارتش» بهجای «قشون» نیز از مصوبات این انجمن است.
مادهٔ ۱۰: در قبول یا اصلاح یا وضع اصطلاحات جدید، این ترتیب باید رعایت شود: ۱. اگر در برابر هر اصطلاحی لفظ فارسیِ مأنوسی که متداول و مسلم و معتبر و ریشهٔ آن معلوم و اشتقاق آن درست باشد، بیابند، بر لفظ دیگری ترجیح دهند. ۲. هرگاه چنین لغتی در زبان فارسی یافت نشود، بدین طریق عمل کنند: الف) برای معانی نزدیک به ذهن، الفاظ مأنوس یا مصطلح عربی و یا الفاظ مرکب از عربی یا فارسی اختیار کنند. ب) هرگاه معانی دور از ذهن باشد، اگر کلمات فارسیِ مهجوری به همان معنی یا نزدیک به آن معنی بیابند که در کتابهای لغت یا در استعمالِ زبان عمومیِ مردم کشور یا در یکی از نواحی فارسیزبانِ ایران و خارج از ایران به کار رفتهاست، ترجیح دهند. ۳. در درجهٔ سوم، از ریشهٔ فارسی مطابق قواعد قطعی و حتمی زبان فارسی اشتقاق تازهای بسازند. ۴. اگر از این وسیله هم چیزی فراهم نشد، همان اصطلاح خارجی را، به شرط آنکه اصطلاح بینالمللی بوده و به زبان خاصی منحصر نباشد، اختیار کنند.
«نظامنامهٔ بازبینی در اصطلاحات علمی برای اجرای مادهٔ دوم اساسنامهٔ #فرهنگستان_اول، مصوب ۱۳۱۵». در تاریخ نخستین فرهنگستان ایران، به روایت اسناد. #محسن_روستایی. تهران: نشر نی، ۱۳۸۵، ص ۳۳۲–۳۳۴.
مقام ریاست وزرا، چنانکه خاطر شریف مستحضر است، صاحبان سینماها موظفاند ترجمهٔ فارسی عبارات و جملاتی را که برای توضیح مطلب در ضمن فیلمها گنجانیده شده، تهیه کرده، در معرض استفادهٔ تماشاییان [= تماشاچیان] بگذارند. نظر به اینکه عملاً این کار به وسیلهٔ کسانی انجام میگیرد که در زبان فارسی تسلطی ندارند و غالباً عبارات فارسی فیلمها پُر از اغلاط املایی و انشایی است و اسلوب آن با روح زبان فارسی مناسبت ندارد، از طرف دیگر، اغلبِ تماشاییان، مخصوصاً طبقهٔ محصلین، این عبارات را خوانده و به خاطر میسپارند و تقلید میکنند و از این راه اصول غلطنویسی هرچه زودتر بهوسیلهٔ سینماها شایع شده و از اصول و قواعد زبان فارسی طبعاً انحرافی حاصل میآید، لذا، برای جلوگیری از نفوذ مضر و ترجمههای مغلوط فیلمها، خواهشمند است دستور فرمایید مأمورین ادارهٔ شهربانی، در ضمنِ نظارتِ فیلمهای سینما، این نکته را در نظر گرفته، فقط به فیلمهایی اجازهٔ نمایش دهند که ترجمهٔ فارسی آنها توسط افراد صلاحیتدار تهیه شده باشد. برای تأمین این منظور، ممکن است اشخاصی که میخواهند در سینماها ترجمهٔ فیلم را به عهده بگیرند، به وزارت معارف مراجعه کرده و پس از امتحان تصدیقی مبنی بر صلاحیت خود دریافت دارند.
امضا: حسن وثوق، فرهنگستان_ایران، ۱۳۱۴
به نقل از #محسن_روستایی، تاریخ فرهنگستان ایران به روایت اسناد، تهران: #نشر_نی، ۱۳۸۵، ص۱۲۴–۱۲۵.
«گروهبان، سرهنگ، ستوان، ...» بخشی از این درجات نظامی که اکنون در زبان فارسی رایج هستند، ساختهٔ انجمن واژهگزینی ارتش است که پیش از تأسیس #فرهنگستان_ایران (فرهنگستان اول) بنیان گذاشته شد. پس از کودتای سوم اسفند و با تشکیل «ارکان حرب کل قشون»، ساخت واژههای فارسی برای مفاهیم جدید، نیاز مهم ساختار نظامی کشور شد. بنابراین، در سال ۱۳۰۳ خورشیدی، انجمنی با حضور نمایندگان وزارت معارف و وزارت جنگ تشکیل شد و برای تعدادی از واژههای بیگانهٔ نظامی معادلیابی کردند یا اصطلاحات جدیدی را بهجای واژههای قدیمی برگزیدند. واژهگزینی برای درجات نظامی و استانداردسازی آنها جزو فعالیتهای این انجمن بود. برخی از این درجات عبارت است از: گروهبانیکم (بهجای وکیل اول)، گروهباندوم (بهجای وکیل راست)، گروهبانسوم (به جای وکیل چپ)، ستوان یکم و دوم و سوم (بهجای نایب)، ستوانیار (بهجای معیننایب)، سرگرد (بهجای یاور)، سروان (بهجای سلطان). انتخاب واژهٔ «ارتش» بهجای «قشون» نیز از مصوبات این انجمن است.