مطالعات جهان عرب

نهاد دین و نوسازی فرهنگی در عربستان سعودی و کویت (مطالعه تطبیقی)

📝 نویسنده: محمدرضا عشوری مقدم

🎓 دانشجوی دکتری تاریخ دانشگاه مذاهب اسلامی

دوفصلنامه علمی- پژوهشی مطالعات تقریبی مذاهب اسلامی

@mr_ashoori

📢 مقاله علمی- پژوهشی

عنوان: مواجهه نهاد دین و نوسازی فرهنگی در عربستان سعودی و کویت

🎓 نویسنده: محمدرضا عشوری مقدم
دانشجوی دکتری تاریخ، دانشگاه بین‌المللی مذاهب اسلامی

📚 دوفصلنامه مطالعات تقریبی مذاهب اسلامی، سال نوزدهم، شماره ۶۰

در این مقاله، نخستین گام‌های تجدد و نوسازی در کشورهای عربی خلیج فارس و تغییرات فرهنگی ناشی از آن بررسی می‌شود. با توجه به حساسیت افکار عمومی و جریان‌های دینی در برابر این تغییرات، رویکرد نهاد دین در مواجهه با سیاست‌های دولت برای پیشبرد نوسازی فرهنگی از اهمیت ویژه‌ای برخوردار است.
این پژوهش با مطالعه‌ تطبیقی عربستان سعودی و کویت، به این سئوال پاسخ می‌‌دهد که این مواجهه در هر کدام از این کشورها همگرا بوده است یا واگرا؟

🔗 برای مطالعه کامل مقاله به لینک زیر مراجعه کنید:

https://foroughevahdat.mazaheb.ac.ir/article_176001.html

در مقدمه‌ِ نجيب محفوظ بر «رسائلِ» طه حسين می‌بینیم که نجیب از دیدارش با «عباس العقاد» نویسنده، ادیب و اندیشمند معروف مصری در کتاب‌فروشی «الأنجلو» در قاهره سخن می‌گوید.

نجيب محفوظ که خودش شخصیتی منزوی بود و ترجیح می‌داد فقط از دور، نویسندگان را تحسین کند عاشق العقاد بود. گهگاه که به أنجلو می‌رفت تا کتاب بخرد، العقاد را می‌دید که در گوشه‌ای نشسته و کتاب‌ها را ورق می‌زند، ولی هیچ‌وقت جرأت نمی‌کرد به او نزدیک شود یا سلام کند، چون درک می‌کرد که العقاد چگونه در کارش غرق شده است.

در تمام عمرش دستش را در دست العقاد نگذاشت، هرچند احترام زیادی برای او قائل بود و خود را شاگرد او می‌دانست. اما هرگز مثل العقاد عمل نکرد که نسخه‌های کتابی را که از آن خوشش می‌آمد بخرد تا مانع رسیدن آن به دست دیگر خوانندگان شود، همان‌طور که عبد المنعم شميس هم در کتابش «شخصیات مصریة» به این موضوع اشاره کرده است!

@mr_ashoori

داستان کوتاه اگرچه در کشور قطر، قدمت چندانی ندارد اما دكتر «احمد عبدالملک» را باید در این زمینه پیشگام دانست.

نخستین بار در نمایشگاه امسال کتاب دوحه با وی آشنا شدم. در غرفه‌‌ای مشغول معرفی و امضای آثار جدیدش بود. اخیرا رمانی با نام «باها» از وی منتشر شده که به موضوع قاچاق کودک می‌‌پردازد. ماجرای کودکی با نام باها که مادرش او را به یک زوجِ بی‌‌فرزند در یکی از کشورهای حاشیه خلیج فارس می‌‌فروشد.

احمد عبدالملک سال‌‌ها قبل، دکترای رسانه را از دانشگاه ولز گرفت و از وقتی که به قطر بازگشت همواره دست به قلم بوده و می‌‌نوشت.

داستان کوتاهش با عنوان "ذکری لن تموت" (خاطره‌‌ها نمی‌‌میرند) که در جولای ۱۹۷۹ در مجله العروبة منتشر شد اولین تجربه حرفه‌‌ای یک داستان کوتاه قطری به شمار می‌‌رود، کاری که بعدها برای نویسندگان قطری، به یک الگو در سبک روایی و بیان ادبی تبدیل شد.
کتاب دیگرش هم که اخیرا منتشر شده با عنوان "دخان.. خاطرات یک دیپلمات سابق" در قالب یک رمان به ماجرای منطقه دخان می‌‌پردازد که نخستین اکتشافات نفت در کشور قطر در آنجا صورت گرفت.

@mr_ashoori

ج.ا.ا طی چندین دهه از بس در سیاست منطقه ای خود بر #جنبش ها تمرکز کرده که گویی ظرفیت ابتکارات دیپلماسی رسمی را به کنار گذاشته است.
ظرفیتی که فقدان آن گاهی در تنگناها و بحران ها بسیار خود را نشان می دهد.

@mr_ashoori

🔻السنوار و تاثیرات رهبری جدید بر حماس

تاثیر حضور یحیی السنوار بر رویکرد سیاسی حماس، با گذشت فقط چند روز از ترور اسماعیل هنیه و رهبری جدید این جنبش، مشهود بوده است. درست در جایی که بازیگران بین المللی و منطقه ای به دنبال آن بودند تا از فضای تنش آلود کنونی به منظور فشار به حماس برای آتش‌بس استفاده کنند، این جنبش به ناگاه اعلام کرد که در دور جدید مذاکرات در دوحه شرکت نمی کند.

این تصمیم، زمانی اتخاذ شد که سه کشور آمریکا، مصر و قطر در بیانیه ای مشترک، خواهان آن شدند تا بر سر آتش بس و تبادل زندانیان، توافق شود. پاسخ دولت نتانیاهو به این درخواست مثل قبل بود اما حماس با موضع تکان‌‌دهنده‌‌اش همه را غافلگیر کرد، بویژه میانجی‌‌ها را که تا پیش از این، به حضور همیشگی حماس در میز مذاکره عادت داشتند.

حماس این بار از شرکت در دوره جدید مذاکره امتناع کرد و در مقابل از سه کشور میانجی خواست تا برای اجرایی شدن همان طرح قبلی بایدن و قطعنامه ۲۷۴۵ شورای امنیت سازمان ملل تلاش کنند. حماس به جای رفتن به دوره بیشتری از مذاکرات یا ارائه پیشنهادهای جدید، خواستار تکیه بر همان توافقات قبلی شد. بله، به نظر می‌‌رسد در نخستین آزمون برای السنوار، ما شاهد یک رویکرد و نگاه جدید در برنامه‌‌ها و دیدگاه سیاسی حماس هستیم.

السنوار که تا پیش از این، دایره اختیاراتش عمدتا محدود به "میدان" بود، حالا مرد اول حماس در ساحت سیاست و میز "مذاکره" هم هست. البته این به معنای آن نیست که مرد میدان، ناآشنا با میز مذاکره باشد. اتفاقا السنوار، اندوخته ای از تجربه در مذاکره مستقیم با اسرائیلی‌ها در طول ۲۳ سال دوران حبس به همراه دارد که نقطه اوج آن، ریاست گروه مذاکره کننده زندانیان حماس بود.

حماس این بار تلاش کرد تا در پاسخ به درخواست بایدن، چرخ گفتگوها را در خصوص مکانیسم‌های اجرای آنچه بر سر آن توافق شده، به حرکت درآورد. رهبری جدید حماس به این باور رسیده که مذاکرات علنی تبدیل به کارتِ بازی نتانیاهو شده و هر زمان که واشنگتن با توجه به نزدیک شدن به انتخابات ریاست جمهوری وی را تحت فشار قرار می‌دهد، او کارت خود را روی میز می‌گذارد. کارتی که علاوه بر این، برای مانور و اجتناب از بحران‌های داخلی اسرائیل هم از آن استفاده می شده است، بویژه آنکه آنها برای آزادی اسرائیلی‌های اسیر در دست حماس هم به شدت تحت فشارند.

ظاهرا آنچه السنوار برای تشدید فشار در داخل اسرائیل مد نظر داشته، زودتر از موعد نتیجه داد. منظور، موضعی است که گالانت در انتقاد از نخست وزیر ارائه داد و دولت اسرائیل را مقصر اصلی به تاخیر افتادن توافق برای بازگرداندن زندانیان دانست. دفتر نتانیاهو هم انتقاد تندی به گالانت منتشر کرد و مواضع انتقادی او را عامل به خطر افتادن جان زندانیان دانست. این دفتر، موضع قابل توجهی داشت: "گالانت بهتر است بجای نتانیاهو به السنوار حمله کند که از اعزام هیئت به مذاکرات امتناع می‌ورزد."

به نظر می رسد که السنوار در حالِ رو کردن برگ دیگری از بازی هم هست. او تلاش می کند از تمامی واقعیت‌‌های میدان و ساحت سیاسی استفاده کند و به طور موقت، پیش از برگزاری انتخابات ریاست جمهوری آمریکا از تمایل واشنگتن برای جلوگیری از واکنش نظامی ایران به خوبی امتیازگیری کند. همه اینها را کنار برخی مواضع اعلامی اخیر از تهران بگذارید که تنها راه جلوگیری از پاسخ نظامی ایران را رسیدن به توافق آتش بس جدی در غزه دانسته است.
#محمدرضا_عشوری
@mr_ashoori

«طوفان الاقصی و نظم سیاسی جدید» جدیدترین کتاب دکتر طارق الزمر است.

این کتاب در واقع مجموعه مقالاتی است که وی از زمان اجرای عملیات طوفان الاقصی در ۷ اکتبر ۲۰۲۳، در نشریات و رسانه های مختلف به رشته تحریر درآورد.
وی، عملیات حماس در این روز را نقطه عطف تحولات منطقه در عصر جدید می داند.

«طارق الزمر» از رهبران برجسته جماعت اسلامی مصر بوده و سوابق سیاسی و مبارزاتی قابل توجهی در کارنامه خود دارد.

@mr_ashoori

هیچگاه مثل امروز، تحولات داخلی ایران را تا این اندازه و با جزئیات مورد توجه محافل سیاسی و رسانه ای منطقه ندیده بودم.
تحولاتی که بسیاری از رسانه های خودمان تا این حد آن را جدی نمی گیرند و از کنارش می گذرند.

نمونه ها هم از حیث موضوعات مطرح شده و هم رسانه های منطقه بویژه در این چند ماه اخیر، بسیار است.
تنها به عنوان مثال به موضوع این برنامه شبکه تلویزیونی العربيه عربستان دقت کنید:
تاثیر استعفای ظریف بر سیاست در ایران!

@mr_ashoori

اسماعیل هنیه، حماس و پروژه ملی فلسطین

مدتی قبل، مرکز مطالعات الزیتونه در بيروت مقاله ای از اسماعیل هنیه، رئیس دفتر سیاسی فقید جنبش حماس با عنوان "چشم انداز جنبش حماس برای پیشبرد پروژه ملی فلسطین" منتشر کرد که وی آن را در نشست مجازی این مرکز ارائه کرده بود.

اهمیت این مقاله در آن است که به عنوان مرجع اندیشه سیاسی حماس پس از برهم خوردن نظم پساانتخاباتی و مسیر آشتی فلسطینی شناخته شده بود. به‌‌ویژه پس از بحران اعتماد و اعتبارِ رهبری «ساف» و تشکیلات خودگردان و نبرد سیف القدس که سیر صعودی حماس در رهبری ساحت سیاسی فلسطین و گسترش جنبش مقاومت را در پی داشت.
هنیه در این مقاله که در نخستین روزهای دومین دوره رهبری‌‌اش بر جنبش حماس ارائه شد، پروژه ملی فلسطین را در چهار محور مورد ارزیابی قرار داد:
- توصیف حماس از واقعیت و مرحله گذار
- چالش های حماس
- نقاط قوت حماس
- عناصر پیشبرد پروژه ملی فلسطین

متن کامل اين مقاله در فايل ضمیمه، قابل دريافت است.

@mr_aShoori

❗️چرا مطالعات سَلفگرایی همچنان مهم است؟

بسیاری معتقدند که با پایان پروژه بهار عربی، مطالعات درباره اسلامگرایی به طور عام و سلفگرایی به طور خاص دیگر جذابیت و کاربرد چندانی ندارد. اما واقعیت آن است که حتی در حال حاضر برای هیچ دانشجو، محقق یا حتی فعال سیاسی امکان نادیده گرفتن مواضع جنبش های سلفی وجود ندارد. به دلایل زیر:

اولا) به این دلیل که سلفگرایی چه بخواهید و نخواهید حضور خود را در جهان اسلام، به ویژه در کشورهای عربی تحمیل کرده است. از عربستان سعودی و مصر و کشورهای مغرب تا عراق، اردن، فلسطین، لیبی و سوریه همگی متاثر از دعوت سلفی هستند.

ثانیا) سلفگرایی مانند بسیاری از پروژه های فکری مذهبی با گسترش اندیشه سیاسی آن در خارج از دایره نخبگان به لایه های عمومی جامعه راه یافته و اعتبار سیاسی یافته است. این موضوع بویژه وقتی مباحث مربوط به دموکراسی مطرح می شود اهمیت خود را نشان می دهد.

ثالثا) سلفگرایی این ظرفیت را دارد که با ایجاد ذهنیت و احساس تعلق در لایه های عقیدتی جامعه مؤمنان به جای حزب یا مکتب فکری سازمان یافته، این تعلق را به یک جنبش اجتماعی تبدیل کند. در حالی که کارشناسان علوم سیاسی، معمولا سازماندهی ضعیف را یک نقطه ضعف و یک مشکل می بینند.

چهارم) واقعیت آن است بسیاری از اندیشه ها، شخصیت ها و جریان هایی که امروز از سوی بسیاری از نظام های حاکم یا محافل مختلف جریان هایی غیرسلفی شناخته می شوند، (همانند اخوانی ها، صوفی ها و سکولارها) متأثر از خوانش سلفی بوده و ابعادی از سلفگرایی را در نظریات و باورهایی خود به همراه دارند.
#محمدرضا_عشوری
@mr_ashoori

ازسرگیری روابط دیپلماتیک بین ایران و سودان و تقدیم استوارنامه سفیر جدید ایران به ژنرال البرهان، یک نقطه عطف در روابط دو کشور است.

بعد از اقدام چند سالِ قبلِ سعودی در قطع رابطه با تهران، سودانِ عمر البشیر هم روابطش را با تهران قطع کرد. البشیر البته با دست خودش ساختمان مستحکم روابط با ایران که با مشقت فراوان بنا شده بود ویران کرد. عاقبتش هم البته به خیر نشد و توسط انقلابیون سرنگون شد.

در تمام این سال‌ها جای خالی دیپلماسی ایرانی در به طور واضحی در تحولات سودان حس می‌‌شد. هرچند برخی کشورهای منطقه تلاش کردند تا میانجی خوبی برای پایان دادن به نزاع باشند اما اوضاع سودان اصلا خوب پیش نرفت.
سودانی‌ها البته دوره طلایی روابط با تهران در دوره البشیر را فراموش نخواهد کرد. دستکم تهران هرگز پشت خارطوم را خالی نکرد، آن هم در دوره‌‌ای که بسیاری از کشورها مردم این کشور دردکشیده را با مشکلات‌‌ روزافزون‌شان تنها گذاشتند.

حالا اما اوضاع تغییر کرده است. تهران و ریاض روابط‌شان را از سرگرفتند و منطقه هم وضع نسبتا متفاوتی را تجربه می‌کند. سودان با این شرایط جنگ و وضعیت اسف‌‌ناک، بیش از پیش نیازمند ابتکار عمل مؤثر است.

@mr_ashoori

🔻 وضع اسف بار سودان

اوضاع در سودان اصلا مساعد نیست. جنگ بین دو جناح نظامیِ این کشور، ۱۰ میلیون نفر را آواره و بی خانمان کرده.
۲۶ میلیون نفر یعنی بیشتر از نصف جمعیت این کشور با سوء تغذیه مواجه اند چیزی شبیه یک کشور قحطی زده.

تا این لحظه، نه میانجیگری سعودی و قطر جواب داده و نه بسته های پیشنهادی سازمان ملل در ژنو.!
سودان این روزها به شدت نیازمند یک میانجیگری و راه حل مؤثر و منصفانه است.

@mr_ashoori

در بیانیه ای غیرمعمول در روز ۲۶ تیر، فرماندهی مرکزی سنتکام اعلام کرد که با گذشت شش ماه از سال ۲۰۲۴ "داعش در حال افزایش بیش از دو برابری" تعداد حملات خود است که در سال ۲۰۲۳ در سوریه و عراق مسئولیت آن را بر عهده گرفته است."

بر این اساس، داعش تاکنون ۱۵۳ حمله را در این دو کشور از ژانویه تا جولای انجام داده است که "افزایش این حملات نشان می‌دهد که داعش در تلاش برای بازسازی پس از چندین سال کاهش توانایی است."

ارائه این آمار از سوی آمریکایی ها به طور قطع، هدف راهبردی خاصی را دنبال می کند اما باید توجه داشت که تعداد واقعی حملات و تحرکات داعش فقط در این برهه زمانی و در این کشور، بیشتر از این مقدار بوده است. بویژه آنکه سنتکام، تنها بر مناطق خاص تحت سیطره خود تاکید داشته است.

@mr_ashoori

🔻 پیام مقاومت از دوحه

اسماعیل هنیه و زیاد النخاله، رهبران دو جنبش فلسطینی حماس و جهاد اسلامی امروز در دوحه با یکدیگر دیدار کردند.
مباحث مختلفی در این نشست مطرح شد اما مهمترین بخش، مباحثی بود که حول اقدام اخیر مجلس کنیست اسرائیل مبنی بر به رسمیت نشناختن کشور مستقل فلسطینی شکل گرفت.

هنیه و النخاله صراحتا از سازمان آزادی‌بخش فلسطین (همان تشکیلات خودگردان) خواستند که تصمیم تاریخی خود در به رسمیت شناختن اسرائیل را پس بگیرد.

تا کنون، عمدتا درخواست های مقاومت از تشکیلات خودگردان، بیش از همه بر لغو توافقات "همکاری های امنیتی" با اسرائیل تاکید داشت اما آنها این بار صراحتا از رام الله می خواهند که اسرائیل را به رسمیت نشناسد.
آن هم درست در زمانی که غزه تحت شدیدترین فشارها و حملات است و این تصور می رفت که مقاومت حال و روز چندان خوشی ندارد.

@mr_ashoori

🔻چرا انتخاب شیخ «علی قره داغی» به ریاست اتحادیه علمای مسلمان مهم است؟

انتخاب دکتر شیخ «علی القره داغی» به ریاست اتحادیه جهانی علمای مسلمان در ژانویه ۲۰۲۴ یک اتفاق مهم است. از زمانی که شیخ احمد الریسونی به دلیل مواضعش در ماجرای مراکش و الجزایر از ریاست اتحادیه کناره گیری کرد، این اتحادیه با خلأ رهبری مواجه بوده است.
الریسونی را شاید بتوان نقطه مقابل شیخ یوسف قرضاوی (رئیس اسبق و موسس اتحادیه) دانست.

با این حال، انتخاب قره داغی را باید به دلیل دیدگاه‌‌های معتدل و تمایلش به گفتگوی بین مذهبی و بین فرهنگی یک نقطه عطف دانست. کسی که نه صراحت و تندی مواضع قرضاوی در برخی قضایای منطقه ای را دارد و نه تسامح الریسونی را. چیزی در حد میانهِ قرضاوی و ریسونی. ریاست وی بر اتحادیه، احتمالا مجال بیشتری را برای تحرکات منطقه ای و عرض اندام گفتمان میانه‌‌روی فراهم خواهد کرد.

@mr_ashoori

یک نکته مهم که در مطالعات اِخوان‌‌‌‌شناسی نباید مورد غفلت قرار گیرد توجه به رویکرد این جنبش به مسئله «فلسطین» است. فلسطین از همان ابتدا یعنی از دوره «حسن البنا» بنیانگذار این جنبش، نقش محوری و تعیین‌‌کننده در گفتمان و عملکرد اخوان‌‌المسلمین داشته است.

عکس ضمیمه، حسن البنا، بنیانگذار جنبش اخوان‌‌المسلمین را در تظاهرات حمایت از فلسطین در ۱۹۴۷ نشان می‌‌دهد

@mr_ashoori

نجاح العطار از سال ۲۰۰۶ که به عنوان نخستین زن، معاون رئیس جمهور سوریه شد بارها از برادرش «عصام العطار» که پـیشتر، رهبر اخوان‌‌المسلمین سوریه بود خواست تا به سوریه بازگردد اما وی نپذیرفت.

دعوت جدی از وی برای بازگشت در سال ۲۰۱۴ و اوج ناآرامی‌‌های سوریه و تسلط گروه‌‌های مسلح بر بخش زیادی از خاک این کشور انجام شده بود.

@mr_ashoori

🔻 درباره روابط تهران _ ریاض

پیش از این در چندین نشست، تاکید کردم که هدف ریاض از عادی سازی روابط با تهران #مهار ایران بوده است و سطح بیشتری از روابط مد نظر نبوده و نيست.

راهبرد مهار، یک بار با قطع روابط دنبال می شود (برهه بهره برداری تهران از گشایش توافق هسته ای) و یک بار با بازگشت روابط.

اتفاقاً این سیاست، صرفا یک راهبرد سعودی نیست، کشورهای شورای همکاری از همان زمان که پکن، میانجی شد روی این قضیه توافق داشتند.
اساسا مدتی است که یک هدف مشترک برای خود تعریف کرده اند: مهار بحران برای روند جدید توسعه.

@mr_ashoori

جنبش فتح اصلاً در كويت تاسيس شد و ياسر عرفات و همراهانش در دهه پنجاه در اين كشور اقامت داشتند. حتى فهد الاحمد برادر امير كويت خودش عضو فتح بود و در ١٩٧١ به جرم همكارى با فتح در لبنان بازداشت و به كويت عودت داده شد (ص٢٦)

بخشى از كتاب دكتر روزماري_سعيد خواهر ادوارد سعيد كه به روابط تاريخى مبارزان فلسطينى و كشورهاى خليج فارس مى پردازد. روزماري اساسا نگاه تاريخى عميقى به اين كشورها دارد و حتى نگارش دو كتاب مستقل درباره تاسيس امارات و قطر را نيز در كارنامه خود دارد.

@mr_ashoori