زبان شناسی تاریخی - شادی داوری

فارسی‌زبانان قبل از ورود قهوه به ایران، رنگ قهوه‌ای را چه می‌گفتند؟
ملاحظاتی در مورد برخی رنگ‌واژه‌ها در فارسی.
سعید لیان، در: به یاد ایرج افشار، ۱۴۰۲.

در زبان فارسی کاربرد واژۀ عربی «قهوه» از قرن ششم و در معنای اصلی آن (شراب) آغاز شده است. نخستین شاهد رنگ‌واژۀ «قهوه‌ای» از دورۀ قاجار است که شواهد آن بسیار اندک است و می‌توان استنباط کرد که هنوز عمومیت نیافته‌است، بنابراین به‌ نظر می‌رسد رواج این کلمه پس از ۱۳۰۰ هجری شمسی بوده‌است.
قدما برخی طیف‌های قهوه‌ای را «سرخ» می‌گفته‌اند. سرخ ظاهراً شامل قهوه‌ای میانه، قهوه‌ای سیر و قهوه‌ای تیره بوده‌است.
قهوه‌ای تیره را ترکیبی از سرخ و سیاه می‌دانستند و قهوه‌ای بسیار تیره (قهوه‌ای سوخته) را «سیاه» می‌گفته‌اند.
برخی طیف‌های روشن قهوه‌ای و نیز نارنجی را زرد محسوب می‌کرده‌اند. طیف‌هایی از قهوه‌ای را «آتشی»، «خرمایی» و «ناری» می‌نامیده‌اند.
«صندلی» نیز که رنگ یکی از گنبدها در هفت‌پیکر نظامی است، قهوه‌ای بوده‌ و ظاهراً استنباط قدما از این نام بیشتر قهوه‌ای روشن و میانه بوده‌است.
همچنین، برای اسب‌های قهوه‌ای‌رنگ، «بور»، «کُمِیت»، «کَهَر»، و «کّرَن» به‌کار می‌رفته‌است.

فارسی‌زبانان قبل از ورود قهوه به ایران رنگ قهوه‌ای را چه می‌گفتند؟»، نوشته دکتر سعید لَیان، پژوهشگر گروه فرهنگ‌نویسی فرهنگستان زبان و ادب فارسی.

در: به یاد ایرج افشار (دفتر دوم)، تهران: انتشارات دکتر محمود افشار، ۱۴۰۲، ص ۷۸۱–۸۳۲.

https://t.center/HistoricalLinguistics

"فرهنگ توصیفی زبان شناسی تاریخی"
مهرداد نغزگوی کهن، با همکاری شادی داوری.
انتشارات علمی، چاپ دوم.

زبان، بایگانی تاریخ است.
رالف والدو امرسون

جهان و هر آنچه در آن است، در حال دگرگونی است.
انسان و زبان های مورد استفاده ی او نیز همگام با جهان، ناگزیر به تغییرند.
تغییرات زبانی فراگیر هستند و در همه ی مولفه های زبان از صرف و نحو تا نظام واجی، واژگان و معناشناسی قابل مشاهده اند.
حوزه ی زبان شناسی تاریخی که از کهن ترین قلمروهای پژوهش در زبان شناسی است به واکاوی این تغییرات و گوناگونی هایی که در گذر زمان در زبان‌ها اتفاق می افتند می پردازد.
تغییرات زبانی در بعضی از گونه‌های یک زبان به‌قدری شدید است که موجب انشقاق زبانی و به‌وجودآمدن زبان یا گویش جدیدی در درازنای زمان می‌شود. به همین علت، زبان شناسی تاریخی را زبان شناسی درزمانی نیز می نامند.

پیشنهاد تدوین کتاب "فرهنگ توصیفی زبان شناسی تاریخی" از سوی استاد فرزانه روانشاد دکتر کوروش‌صفوی به استاد ارجمندم دکتر مهرداد نغزگوی کهن داده شد و ایشان نیز علیرغم آگاهی از سختی کار، به دلیل نیاز شدیدی که در این حوزه احساس می شد با طیب خاطر از آن استقبال نمودند.

در این فرهنگ توصیفی، حدود ۶۰۰ مدخل مرتبط با خانواده های زبانی و روندهای دگرگونی درزمانی زبان ها فهرست و به دقت و تا جایی که ممکن بوده است با ارائه ی شواهد از زبان های ایرانی توصیف شده اند.
هم چنین برای برخی اصطلاحات تخصصی انگلیسی، به دلیل نبود معادل فارسی مناسب، معادل سازی های جدید صورت گرفته است.

دانش زبان‌شناسی تاریخی، نه‌تنها برای پی‌بردن به پویایی و چگونگی عملکرد تحولات زبانی در طول تاریخ حائز اهمیت است، بلکه در مقیاسی وسیع تر و کلی‌نگرانه‌تر و با اتخاذ رویکردی شناخت بنیاد، در جهت فهم طبیعت زبان‌های انسانی و عملکرد ذهن و اندیشه ی نوع بشر مفید و حیاتی است؛ چراکه زبان‌های بشری، هستارهایی ایستا نیستند، که به‌طور مداوم و پیوسته در حال نشو و نما، جریان و شارش اند.

امید که این کتاب، برای زبان شناسان اندیشمندی که دغدغه مند روند تحولات شگفت انگیز زبان ها، همسانی این روندها در میان زبان های دنیا و نقش بنیادین خلاقیت ذهن انسانی در تکوین و پیدایش آنها هستند مفید واقع گردد.

https://t.center/HistoricalLinguistics

ای بخارا شاد باش و دیر زی
میر زی تو شادمان آید همی


هدیه بخارایی استاد علی دهباشی در روز پاسداشت زبان‌ پارسی به اقای دکتر حامد کاظم زاده از دانشگاه کلگری کانادا و کتابخانه پارسی دانشگاه کلگری.

سپاس بی کران از میر ادب استاد علی دهباشی و بچه های کتابخانه پارسی کلگری به خصوص نازنین و امیرمحمد عزیز.

صدا از گفتگوی استاد علی دهباشی با پادپخش رادیو مضمون.
ویدئو از کانال آقای دکتر حامد کاظم زاده.

https://t.center/HamedKazemzadeh_Orientalist

ای بخارا! شاد باش و دیر زی‌
میر زی تو شادمان آید همی‌



دیدار نوروزی آقای دکتر حامد کاظم زاده از دانشگاه کلگری کانادا با جناب علی دهباشی، میر و پیر ادب و فرهنگ در دفتر مجله بخارا.

گفتگو درباره محل قرارگیری شهر کلگری (Calgary) کانادا در کره زمین.

۲۸ اسفند ۱۴۰۲.

ویدئو از کانال اقای دکتر حامد کاظم زاده.

https://t.center/HamedKazemzadeh_Orientalist

روزگاری سخن از خرد گفتم
دندانم شکستید.

و امروز پی لقمه‌ای
قلم می‌تراشم، می‌شکنید.

چه بنائی می‌خواستم برآورم در این ویرانه
چنان کردید
که بر پای خویش
ایستادن نمی‌توانم.

و هر دم

در ظلمات خندقی یا چاهی فرو می‌افتم
و از درد، اندیشه فراموش کرده‌ام.

منم شیخ شرزین!

که برای هر چه رایگانی بود،
بهایی گزاف از وجود خود پرداختم.

بانگ خرد زدم،
دندانم شکستند.

فریاد عشق برآوردم،
چشمم کندند.

گوشه‌ی امنی جستم،
به غربتم راندند.


حالا
فقط نانی می‌جویم.



"طومار شیخ شرزین"
بهرام بیضایی
انتشارات روشنگران و مطالعات زنان


طومار شیخ شرزین فیلمنامه درخشانی است از بهرام بیضایی. داستان آن در دورانی رخ می دهد که تاتارهای مغول بر ایران فرمانروایی می کردند. یکی از شاگردان "شیخ شرزین"، هنگام سوزاندن تعدادی از طومارهای موجود در کتابخانه، به طور تصادفی با طوماری از استاد خود رو به رو می شود. طومار شیخ شرزین که جهت دادخواهی از صاحب دیوان به نگارش در آمده، قسمتی از زندگی نامه دبیر دارالکتاب سلطانی، "شیخ شرزین بن روزبهان" است. کسی که بخاطر نوشتن یک طومار به دارنامه، از جانب باقی شیوخ، به ارتداد و کفر متهم می گردد.
 

بودن یا نبودن در "پارتی": مسئله این است.


مفهوم فلسفی و وجودی "بودن" در غالب زبان های دنیا از رهگذر افعال اسنادی رمز گذاری می شود. با وجود این، در نیمی از زبان های دنیا، افعال اسنادی در جمله تظاهر آوایی ندارند و تنها با توجه به بافت، بازیابی می شوند.

این شرایط به لحاظ رده شناسی، فعل اسنادی صفر یا Zero Copula  نامیده می شود.

استسن (2013) در یک مطالعه ی گسترده ی رده شناسی، زبان های زنده ای را که امروزه در سرتاسر دنیا ساختار فعل اسنادی صفر دارند معرفی نموده و نشان داده است که از ۳۸۶ زبان مورد مطالعه اش، ۱۷۵ زبان، مفهوم "بودن" را در جمله به صورت آشکار رمز گذاری نمی کنند. این مطالعه، البته، تنها به زبان های زنده ی دنیا محدود شده و هیچ زبان مرده ای در آن وارد نشده است.

زبان پارتی یا پهلوی اشکانی، یکی از زبان های ایرانی میانه (شاخه شمال غربی) است که پس از هخامنشیان در ایران بزرگ رایج بوده، اما امروزه دیگر گویشوری ندارد. 

پدیده ی "فعل اسنادی صفر" یکی از ویژگی های پر بسامد و رایج این زبان، همانند زبان های فارسی باستان، اوستا و نیز فارسی میانه است. در فارسی امروز، رخداد فعل اسنادی صفر یا Zero Copula به فرآیندی بسیار کم بسامد و تا حدودی سبکی بدل شده است.

با آنکه استسن (۲۰۱۳) نشان می دهد که در زبان های Zero Copula، فعل اسنادی تنها برای سوم شخص مفرد و در مضارع اخباری حذف می شود، اما پارتی مانند هر سه زبان ایرانی کهن، فعل اسنادی را در زمان گذشته، و برای سوم شخص جمع، دوم شخص مفرد و در مفاهیم مکانی و ملکی ( علاوه بر هویتی و توصیفی ) حذف می کند که شرایطی نادر در زبان های دنیا قلمداد می گردد.
نمونه های زیر، شواهدی از این پدیده را در پارتی به نمایش می گذارند:

در زمان گذشته:
mas ōh zānāh kū, kađ āgad hēm, ud rāštēn brād ōh-um windād čawāgōn kađ man kām.
باز بدان که چون آمدم، برادر "راشتین" را چنان یافتم که مرا کام (بود) (نامه ای از پیشوای مانویان، رضایی باغ بیدی ۱۵۸:۱۳۸۱)

در معنای مکانی:
andar xum im angur.
در این خم، انگور (است) (سفالینه های نسا، رضایی باغ بیدی ۱۵۱:۱۳۸۱).

برای دوم شخص مفرد:
alif naxwēn tō xwadāy.
الفِ نخستین تو (هستی) ای خدا (سرودی در ستایش پدرِ بزرگی، رضایی باغ بیدی ۱۶۲:۱۳۸۱).

برای سوم شخص جمع:
u-m kē bōžāh až hō abšāmagān burzind xāzindagān žāfrān, čē hamag narah ud tang.

ومرا چه کسی نجات خواهد داد از آن بلندی های فروبرنده (و) ژرفناهای بلعیده که همگی دوزخ و تنگ (هستند) (سرود هویدگمان Huwīdagmān، رضایی باغ بیدی ۱۶۴:۱۳۸۱).

در معنای مالکیت:
mađ im nawāg až friyapātīgān, šahrab.
این شراب تازه، از (تاکستان) فریه پاتیگان، (از آنِ) استاندار (است) (سفالینه های نسا، رضایی باغ بیدی ۱۵۱:۱۳۸۱).

وجه تمنایی (دعایی):
žīwandagān zāwar ud masišt gēhān drōd abar tō.
درود نیروی زندگان و بزرگ ترین جهان بر تو (باد) (متن ay، از مجموعه متون مانوی مری بویس، رضایی باغ بیدی ۶۴:۱۳۸۱).

نکته ی جالب اینجاست که علیرغم مفاهیم متعددی که بدون حضور فعل اسنادی در جمله رمزگذاری می شوند، پارتی، فعل اسنادی را در قطبیت منفی، مفهوم شدن [ +تغییر وضعیت] و داشتنِ فرزند، هیچگاه در متون حذف نکرده است.

mard ēw būd, ud haft puhr būd.
مردی بود، و (او را) هفت پسر بود (رضایی باغ بیدی ۵۲:۱۳۸۱).

https://t.center/HistoricalLinguistics

چکیده مقاله:
"بودن یا نبودن در پارتی: مسئله این است".
شادی داوری
.
در مجموعه چکیده مقاله های همایش جهان ایرانی: سلوکی و اشکانی. به کوشش دکتر شاهین آریامنش و دکتر هوشنگ رستمی. چهارشنبه ۱۹ دیماه، دایره المعارف بزرگ‌اسلامی.

💠 چکیده مقاله‌های همایش جهانِ ایرانی: سلوکی و اشکانی به کوشش شاهین آریامنش و هوشنگ رستمی و به قلم ایران‌شناسان منتشر شد.

این دومین کتاب از چکیده‌ مقاله‌های همایش جهان ایرانی است. در کتاب نخست به جهان ایرانی در دورۀ ماد و هخامنشی پرداخته شده بود و در این کتاب به دورۀ سلوکی و اشکانی پرداخته شده است.

" دارم می نویسم، ندارم می نویسم"

"در باب پیدایش نمود استمراری در فارسی"

"نمود استمراری" در فارسی امروز، ساختی دستوری شده است که برای رمزگذاری یک موقعیت پویای در حال رخداد به خدمت گرفته می شود.

این ساخت که از رهگذر فعل معین "داشتن" پا به عرصه ی وجود گذارده است، ساختی نادر در میان زبان های دنیاست، چرا که غالب زبان های دنیا، مفهوم استمرار را با فعل "بودن" رمزگذاری می کنند.

در این روند، فعل "داشتن" با مفهوم "مالکیت موقت" temporary possession  یک هستار و شیء ملموس، اینک، مالکیت و همراه بودن با یک فعل یا کنش را به نمایش می گذارد.

"مالکیت موقت" به لحاظ رده شناسی، همان است که استسن (۶۳:۲۰۰۹) در خصوص موقعیت هایی به کار می برد که در آنها ارتباط میان مالک و مملوک بطور موقتی برقرار شده و تنها در مدت محدود و مشخصی تحقق می یابد:

۱) مراقب باش! او اسلحه دارد (مالکیت موقت یک شی ء)
۲) ساکت باش! دارم درس می خونم (مالکیت موقت کنش).

با وجود این، منطقی به نظر نمی رسد که مفهوم دستوری شده ی استمرار برای فعل "داشتن" در خلاء متولد شده باشد.

بر اساس برخی شواهد متنی، شاید بتوان استنباط نمود که در بافت هایی که "داشتن" با منبع معنایی مالکیت موقت، بلافاصله پیش از یک فعل دیگر با فاعل مشترک ظاهر می شود، اسباب باز تحلیل آن به عنوان نشانه ی نموداستمراری فراهم می شود.

در ادامه، شواهدی از گفتار و نوشتار فارسی ارائه می شود که در تمام آنها، فعل "داشتن" در بافت، تنها به منظور بیان معنای مالکیت هستارها به خدمت گرفته شده است:

۳)  باید آن چیزهایی را که داشتم دسته بندی می کردم.
۴) شما هم که شورش را درآورده اید، هرچه دم دستتان دارید می کشید.
۵) در جعبه ای را که داشت باز می کرد.
۶) پرده ای را که داشتند باز می کردند (علویه خانم، صادق هدایت).
۷) تجربیاتی که داشتند انتقال می دادند.

با دیدن چنین بافت هایی که در آنها، حضور فعل "داشتن"، به دلیل مجاورتش با فعلی دیگر، می تواند ابهام آفرین باشد، و به هر دو  معنای مالکیت یک چیز یا معنای مالکیت موقت فعل در لحظه و استمرار آن دلالت کند، این پرسش در ذهن برمی انگیزد که:

آیا نقطه شروع تغییر معنایی و دستوری شدگی فعل  "داشتن" از مالکیت به نموداستمراری، وجود چنین بافت هایی در زبان فارسی بوده است؟

شاید به دلیل حضور دیرینه همین بافت های منبع است که ساخت نمود استمراری در زبان فارسی، بر خلاف تمام زبان های دنیا، صورت منفی ندارد.

چرا که بسیار بعید به نظر می رسد گویشوری در زبان فارسی از انجام کنشی در لحظه، سخن بگوید که مالکیتی بر آن ندارد.

به بیان دیگر، در اکنونِ زبان فارسی، احتمالا نمی توان متصور شد، گویشور فارسی زبان چنین جمله ای را تولیدکند:

درسی را که ندارم میخوانم.

https://t.center/HistoricalLinguistics

مقاله: پیدایش نمود استمراری در فارسی، رویکرد دستوری شدگی.

شادی داوری، مهرداد نغزگوی کهن.
مجله دستور (ویژه نامه ی نامه ی فرهنگستان)، شماره ۱۶.

در ستایش نام گذاری "ایران"

نود سال پیش در شش دی‌ماه ۱۳۱۳ به پیشنهاد سعید نفیسی و دستور رضا شاه نام کشور ما در سطح بین‌المللی از «پرشیا» به «ایران» تغییر یافت.

همراهان نفیسی در مسیر اتخاذ چنین تصمیم خطیر و دوران سازی، محمدعلی فروغی و سید حسن تقی زاده بودند.

در ده دی ماه ۱۳۱۳، سعید نفیسی ادیب، نویسنده و ایران‌شناسِ برجسته، طی مقاله‌ای که در روزنامه‌ی «اطلاعات» چاپ شد، دلایل این تغییر مهم را توضیح داد.

او در مقاله‌ی «از این پس همه باید کشور ما را به نام ایران بشناسند» توضیح مبسوط داد که چرا نامِ «ایران» برای کشور دقیق‌تر و‌ کامل‌تر است.

شاید مهم‌ترین دلیل این‌بود که پرشیا یا پرس یا پارس فقط اشاره به بخشی از خاک و فرهنگ داشت و عظمتِ وطن را نشان نمی‌داد و منشا اختلاف‌هایی نیز بود.

این فقط یک تغییر نام نبود، بلکه احضار بخش مهمی از تاریخ بود که در غبار تشتت دوره‌ی قاجار گم شده‌ بود.

احضار میراث داریوش و البته مفهوم «ایران‌شهر» که در دوران ساسانیان نامِ کشور ما محسوب می‌شد.

ایران‌شهری که علاوه بر مفهوم جغرافیایی، معمای فرهنگی عظیمی داشت و  تصویری روشن از قومِ آریایی کوچنده به فلات مرکزی و گستره‌ی عظیم نژادی‌اش را به پیش چشم می نهاد.

اگرچه نفیسی، فروغی و تقی زاده، سه مرد فرهنگ‌سازی که نام‌شان رفت، تا سال‌ها به عناوین مختلف، تحقیر و تخفیف داده شدند، اما بخش عمده‌ای از ایرانیان، اینک به ریشه‌های کهن و اهمیت مرزهاشان بیش‌از پیش می اندیشند و دغدغه مند هویت عظیم تاریخی خویش اند.

یکی از منابع مهمی که نفیسی به آن استناد می‌کرد و فروغی نیز صحه می‌گذاشت «شاهنامه» بود و ایران‌شهری که فردوسی بارها از آن یاد کرده بود.

این رخداد که نود سال از آن می‌گذرد باعث بازگشت به بسیاری باورها و بازبینی آن‌ها بوده است، به طوری که در درازنای این نود سال، کسی برای نام «ایران» معادلی برنگزید.

در همین باره، سندی از بخشنامه وزیر امور خارجه در سایت مرکز اسناد و کتابخانه ملی وجود دارد که دیدنی است.

سندی به امضای سید باقرخان مهذب‌الدوله یا باقر کاظمی، وزیر امور خارجه وقت، که دلایل انتخاب نام ایران و برتری آن بر نام‌های قبلی را برمی‌شمرد.

(البته باید دانست که این دلایل، همگی مواردی است که در حلقه روشنفکرانی همچون سیدحسن تقی‌زاده، سعید نفیسی و محمدعلی فروغی، پیشتر، مطرح و به کاظمی اعلام شده بود).

به عنوان نمونه، یکی از دلایلی که در این نامه برای نادرست‌خواندن نامگذاری «پرس» ذکر شده، چنین است:

«پارس اطلاع می‌شد به قسمتی از مملکت معظمی که در ادوار مختلفه تاریخ در تصرف سلاطین ایران بوده ولی چون در موقعی که یونانی‌ها با ایران ارتباط پیدا کردند، مقر پادشاهان ایران در پارس بود، یونانی‌ها ایران را پرس نامیدند و سایر دول اروپا نیز اقتباسا از آنها و با تحریفات مختصری همان اسم را روی ما گذاردند.»

در بخش دیگری از بخشنامه و درباره علت انتخاب نام «ایران» آمده است:

«از نقطه‌نظر نژادی نیز چون مولد و منشأ نژاد آرین در ایران بوده طبیعی است که خود ما نباید از این اسم بی‌بهره بمانیم؛ خاصه که امروزه در پاره‌ای از ممالک معظم دنیا سروصداهایی در اطراف نژاد آرین بلند شده که حاکی از عظمت نژاد و تمدن قدیم ایران است و پاره‌ای از ملل فخر می‌کنند که از نژاد آریایی هستند.»


  روزی که جناب نفیسی آن مقاله را نوشت و همه‌جا نام ایران حک شد و «ماند»، روشن شد، چه‌قدر این تصمیم هوشمندانه بوده است.

در این نزدیک یک قرن، «ایران»، ثروت جاودان چند نسل ما بوده، همچنان ایستاده و ما نیز کنارش ایستاده‌ایم.

نفیسی با این پیشنهاد، میراث فردوسی را تثبیت کرد و نوشت: 

فرزندان ایرانیم.


https://t.center/HistoricalLinguistics

در باب "سره گرایی" و "اصطلاحات پزشکی"


برای بنده حقیر، همواره، در طول مدت کار و تدریسم در دانشگاه علوم پزشکی تهران، سوالی بنیادین در باب جایگاه سره گرایی در علوم پزشکی مطرح بوده است.

حقیر با توجه به پیشینه تحصیلی و شغلی ام در دانشگاه علوم پزشکی تهران، سالهاست که به تدریس درس اختصاصی  "اصطلاحات پزشکی" که اتفاقا از نظر دانشجویان تمام گروه های پزشکی، پیراپزشکی، پرستاری و مامایی درسی مهم، فنی و اعتبارآور است اشتغال دارم.

سیاست دانشگاه های علوم پزشکی در راستای تدریس این درس این است که  دامنه وسیعی از اصطلاحات تخصصی پزشکی غیر فارسی (عموما لاتین و یونانی و برخی هم انگلیسی و یا آلمانی) به دانشجویان آموخته شود، کلیه واژگان ریشه شناسی شوند، ساختار واژه به لحاظ ساختواژی تحلیل گردد، پایه ها (که عموما بر اعضای بدن یا هستارهای مرتبط با آنها دلالت دارند) و نیز وندها (که وقایع بالینی محقق شده بر اعضای بدن را رمزگذاری می‌کنند) با دقت، مشخص و واکاوی گردند و در نهایت، دوستان چه در محیط آموزشی دانشگاه و چه در محیط های بالینی ملزم و  موظف شوند که این اصطلاحات را، با جدیت، تعصب و غرور شغلی در نوشتار و گفتارشان به خدمت گیرند تا بر زبان تخصصی حرفه شان مسلط شوند.

به دیگر بیان، جماعتی از دوستان کادر درمان هر نیمسال، ملزم، مجبور، موظف و تشویق می شوند که واژه های غیرفارسی حرفه ای شان را بیاموزند و در محیط کار به کار ببرند  و چنین است که هرچه بهتر آموخته باشند نمره بهتری هم می گیرند (ناگفته نماند که ایشان، در محیط های بالینی که واحدهای کارورزی خود را می گذرانند نیز  رصد می شوند که چون مردم عادی سخن نگویند و از واژگان تخصصی پزشکی استفاده کنند تا تفاوت  جایگاه حرفه ای شان را به معرض نمایش بگذارند).

چند سال پیش، کتابچه ای دیدم مشتمل بر واژه های تخصصی رشته دندان پزشکی که فرهنگستان محترم علوم پزشکی در آن زمان تصویب کرده بود.
از آنجا که آن موقع زبانشناسی می خواندم و می دیدم که برخی اساتید نازنینمان از جمله استاد فقید، روانشاد دکتر یدالله ثمره و نیز استاد فرزانه ام سرکار خانم دکتر ایران کلباسی چطور بر استفاده از واژه های فارسی تاکید داشتند و بر این امرحساس بودند، این تناقض همیشه دغدغه ی ذهنی ام باقی ماند.

اینکه از یک سو اندیشمندان و بزرگانی در یک نهاد، چنین واژه های وزینی را تصویب می کنند و ازسوی دیگر و در نهادی دیگر، این کاربرد واژه های فنی و حرفه ای غیر فارسی است که به عنوان واحدی مهم و تخصصی در دانشگاه تدریس می شود، دوستان ملزم به استفاده از آنها می شوند و آگاهند که این الزام، نه تنها نمره واحد درسی شان در دانشگاه را ارتقا می بخشد، بلکه در محیط های علمی و بالینی، اعتبار و احترام بیشتری برایشان به ارمغان می آورد.

اعتباری علمی و حرفه ای که از رهگذر آموزش نظام مند واژگان یونانی و لاتین محقق می گردد.


https://t.center/HistoricalLinguistics

"بودن" یا "شدن": مسئله این است!

مفاهیم "بودن" to be  و "شدن" to become که از مهم ترین مفاهیم فلسفی و وجودی به شمار می روند، در زبان‌های ایرانی باستان و میانه از رهگذر دو ریشه ی ah و bav رمزگذاری می شده اند.

به دیگر بیان، هر یک از ریشه ها، هم، معنی "بودن" [change of state-] را بیان می کند و هم معنی "شدن" [change of state+] را.

در فارسی امروز، اما، مصدر "بودن" دیگر معنی "شدن" ندارد و بیان مفهوم "شدن"
[+ تغییر وضعیت]، از رهگذر فرآیند انتقال معنایی، به مصدر "شدن" (-šiyav در فارسی باستان، -šyav در اوستای گاهانی و šudan در فارسی میانه) منتقل شده است و این مصدر که در دوره های باستان و میانه، فقط حامل معنای فعلی عینی و حرکتی یعنی "رفتن"  بوده است، به طور استعاری، بیانِ "رفتنِ انتزاعی" از یک وضعیت به وضعیتی دیگر را نیز بر عهده گرفته است.

بر این اساس باید گفت ‌که جمله ی:

Pāpak ka-š nāmak did handōhakēn
būd.

در فارسی میانه و در متن کارنامه اردشیر بابکان ( فره وشی، ۱۸:۱۳۷۸)، با آنکه با فعل "بود" بیان شده است، اما در واقع این "بود" حامل معنی "شد" است، یعنی:

"بابک هنگامیکه نامه را دید اندوهگین شد".

به عبارت دیگر، این "بود" برای گویشور فارسی میانه، در متن، همچنین، معنی "شد"  را به تصویر می کشیده است.

بدین سبب و از آنجا که گویشور فارسی امروز، مصدر "بودن" را حامل معنای "شدن" نمی داند، در ترجمه ی آن، با توجه به بافت، باید دقتی بیشتر مبذول نمود.

در همین راستا، شاهدی از متن ارزشمند "کارنامه اردشیر بابکان" متعلق به دوره میانه و تحقیق استاد روانشاد دکتر بهرام فره وشی نقل می کنیم که در آن، معادل گذاری "بود" در معنای "شد"، منظر کلی روایت را دستخوش تردید نموده است:

u-š pas, duxt ī xveš pat zanīh dād, andar zamān,  hān kanēčak āpustan būd.


و پس دخت خویش به زنی داد، اندر زمان، آن کنیزک آبستن بود و اردشیر ازش زاد (فره وشی ۱۰:۱۳۷۸).

تفسیر این جمله در فارسی امروز با توجه به ترجمه ای که استاد از فعل būd در متن ارائه داده اند، چنین است که گویا:

به هنگام ازدواج، کنیزک از پیش باردار بوده است.

یعنی روایت، برای خواننده فارسی امروز کاملا به چیزی دیگر بدل می شود، حال آن که اگر فعل būd به "شد" ترجمه می شد، روایت، برای فارسی زبان امروز، همانی از آب در می آمد که باید.
یعنی :

"اندر زمان (بلافاصله)، آن کنیزک آبستن شد".

از این موارد در کارنامه زیاد است که به نظر می رسد بایسته است که تصحیح گردند، چرا که باید در نظر داشت که اگر برای گویشور فارسی میانه،  "آبستن بود"، همان معنی "آبستن شد" را می داده است، اما برای گویشور فارسی امروز، میان "آبستن بود" و "آبستن شد"، در متن، تفاوت از زمین تا آسمان است، حتی اگر لفظ فارسی میانه ی آن، در هر دو جمله، یکسان باشد.

از این رو، شایسته است که در برگردان "بود" هایی که معنی "شد" می دهند، بیش حساس بود تا روند "تغییر وضعیت" در متن را به درستی روایت نمود.




این نوشته به استاد ارجمندم جناب آقای دکتر احسان چنگیزی تقدیم است.

https://t.center/HistoricalLinguistics

ذکر بایزید بسطامی رحمه الله علیه

.......پس صبر کرد تا شب برآمد

نیمه شب به بسطام رفت

فرا در خانه مادر آمد

گوش داشت.

بانگ مادر شنید که طهارت می‌ساخت و می‌گفت:

«الهی آن غریبِ مرا نیکو دار...».

بایزید چون این بشنید،
بگریست.

پس در بزد‌.

مادر گفت: «کیست؟».
گفت: «غریبِ تو».


تذکره‌الاولیا⁩ء
عطار نیشابوری

پسوند "مراسم واژه" در فارسی

پسوند "-ان" یکی از پسوندهای زایای زبان فارسی است که هم در حوزه تصریف و هم در حوزه اشتقاق به کار گرفته می شود. این پسوند در هر دو حوزه تصریف و اشتقاق، پسوندی کهن بوده و بر اساس مکنزی (۱۳۹۰) در دوره میانه مفهوم شمار جمع، صفت فاعلی و قید را رمزگذاری می کرده است. این پسوند امروزه علاوه بر مفاهیم به جا مانده از دوره میانه، بیان مفاهیم متعددی از جمله، مکان، زمان، صفت، شباهت و جز آن را نیز بر عهده دارد.

یکی از مفاهیم متعدد حاصل از الحاق این پسوند به پایه های فارسی (که عموما ترکیبات فعلی هستند)، نام مراسم سنتی و آیینی یا "مراسم واژه" است.

مطالعه تحول این پسوند  با پیروی از رویکرد دستوری زدایی Degrammaticalization موریل نورده (۲۰۰۹) نشان می دهد که پسوند اشتقاقی "-ان" که امروزه بر نام "مراسم سنتی و آئینی" یعنی "مراسم واژه ها" دلالت دارد، باید از دستوری زدایی پسوند تصریفی "-ان" جمع ساز پا به عرصه وجود گذارده باشد.

به نظر می رسد انگیزه این تحول، یعنی گذار پسوندی تصریفی با مفهوم "شمار جمع" به پسوندی اشتقاقی با مفهوم "نام یک مراسم سنتی"، پیرو لیتل مور (۲۰۱۵)، حضور فرآیند "مجاز مفهومی" یا Conceptual Metonymy و ساز و کار "شخصیت زدایی" یا Depersonalization باشد.

از رهگذر این فرآیند، پسوند "-ان" از تصریف (با مفهوم دستوری) به اشتقاق (با مفهوم واژگانی) رسیده است، یعنی مفهوم دستوری تصریف (مفهوم شمار) از او زدوده شده و تحت فرآیند "تصریف زدایی"، از زیر شاخه های "دستوری زدایی" قرار گرفته است‌.

استدلال ما برای حضور روند مجاز مفهومی و نیز شخصیت زدایی که از انواع مجاز مفهومی است، از این پسوند، حضور  لایه های کاربرد تصریفی این پسوند در مفهوم شمار جمع در معانی مرتبط با مفهوم اشتقاقی آن یا مراسم واژه به واسطه حضور جمع برگزارکننده مراسم است.

این لایه های کاربرد مفهوم جمع در واقع نشان  از حضور فرآیند شناختی مجاز مفهومی در ذهن گویشوران فارسی دارد. یعنی آنگونه که کووچش (۲۰۰۲) بیان می دارد، یک هستار در یک حوزه مفهومی یکسان یا نزدیک و مجاور به لحاظ ذهنی یا فیزیکی، راه دسترسی به هستاری دیگر را فراهم می کند.

در این مسیر، پسوند جمع "-ان"، که برای بیان یکی از ویژگی های انسانی یعنی شمار جمع به کار گرفته می شده است، در گذر زمان، در بافت هایی مشخص و در ذهن خلاق گویشوران، از ویژگی انسانی خود فاصله گرفته و برای بیان فعالیتی به خدمت گرفته شده است که در همان حوزه مفهومی قرار داشته و از سوی همان انسان ها محقق می شده است، یعنی مراسم آیینی و سنتی. به دیگر بیان، مفهوم جماعتی از انسان ها، به مراسمی دلالت پیدا کرده است که همان جماعت، در برگزاری آن دخیلند. مراسمی که هماره، هویت خود را، در حضور جمعی انسانی محقق می بیند.

اهمیت نمایش سیر تحول دستوری زدایی و تصریف زدایی این پسوند، آنجا هویدا می گردد که بر اساس پژوهش نورده (۲۰۰۹)، این فرآیند در میان زبان های دنیا فرآیندی بسیار نادر بوده و زبان های معدودی در دنیا آن را به نمایش می گذارند. بر این اساس، فارسی یکی از این زبان های معدود در دنیاست‌.

https://t.center/HistoricalLinguistics