Ооо! Мотуридий масаласини ҳал қилдик деганимда, Ибн Сино масаласида ҳам раддия учиб келибди. ЎзР ФА ШИ катта илмий ходими, доцент, докторант Ҳамидуллоҳ Аминовнинг раддиясида айтилишича, Ибн Сино араб тилини мукаммал билган, менинг бу борадаги фикрим эса асоссиз.

Ихтиёр Марғилонийнинг раддиясига берган муносабатимда айтганимдек, олим-тадқиқотчиларнинг фикри мен учун қадрли, уларни игнор қилмайман: асосли бўлса, қабул қиламан, қўшилмасам, қарши аргументларимни айтаман. Ва, албатта, вақт ажратиб раддия ёзганларга миннатдорлигимни билдираман — илмий баҳслар керак.

Афсуски, Аминовнинг раддияси илмий этикага риоя этмай ёзилган. Ихтиёр Марғилонийнинг раддияси менга ёққан эди — буни эътироф этган эдим; гарчи у ҳам бир қанча ўринда илмий этикадан чиқиб кетган бўлса-да ("аввал оригиналини ўқи, кейин гапир" ёки гап Мотуридий тириклигида китоб ҳолига келтирилган "Китоб ат-тавҳид"нинг тили ҳақида кетаётганини била туриб, гапни Мотуридийнинг шогирдлари кейинчалик тартиб берган "Таъвилот"га буриб кетгани каби), умуман олганда, чиройли, асосли аргументлар келтирган эди. Аминов эса жиддийроқ камчиликларга йўл қўйган. Бир бошидан бошлай.

Раддиядан иқтибос:

Абу Али ибн Синонинг “Саргузашт”идан, яъни автобиографиясидан маълумки, саройдаги илмий мажлислардан бирида, Жаббон деган лақабли олим Ибн Синога: “Сиз файласуфсиз, араб тилини яхши билмайсиз, бу масалада сизнинг гапингизнинг эътибори йўқ”, деб юборади. Саройда, ҳукмдор ҳузурида, илмий мажлисда у бу гапини Ибн Синони гўё мот қилиш ва уни мулзам қилиш мақсадида ва ўзидаги ҳасадидан келиб чиқиб айтгани ўз-ўзидан маълум бўлиб турибди. Бугунги кун тадқиқотчиси мана шу номаълум бир одамнинг мулзам қилиш мақсадида айтган таънасини далил қилиб, Ибн Синони араб тилини яхши билмаган дейиши ва шундай хулосага келиши тўғрими? Асло тўғри эмас!

Бунга қарши иккита аргументим бор:

- биз "номаълум бир одам"нинг фикрига таянмаслигимиз керак экан, хўп. Лекин унинг рақиби бўлмиш шахснинг ўзи ҳақида ёзган таржимаи ҳолига қай даражада таянишимиз мумкин? Бошдан-оёқ ўзини мақташ, қобилиятларини таърифлашдан иборат автобиография қай даражада холис манба? Балки унинг ўзи (аниқроғи, матнни қоғозга туширган шогирди Абу Убайд Жузжоний) ҳам муболағага йўл қўйгандир? Олимларга хос танқидий фикрлаш қани? Масалан, анча холис ёндашган Юль Янсен Ибн Синонинг гапларидаги зиддиятларни топган. Бу матнни ҳам танқидий текширмай туриб хулоса қилиш тўғрими? Асло тўғри эмас!

- лекин муаммо ҳатто "Рисолаи саргузашт"нинг холислигида эмас, балки Аминовнинг холислигида. Гап шундаки, Ибн Синонинг автобиографиясида келтирилган маълумотни у ўз раддиясида мутлақо бошқача талқин қиляпти.

Тушунарли бўлиши учун матннинг ўша парчасини тўлиқ келтираман:

Бир куни аш-Шайх (яъни Ибн Сино) амир ҳузурида эди. Абу Мансур ал-Жаббоий ҳам шу ерда эди. Гап қандайдир лисоний масала ҳақида кетди, ва аш-Шайх бу борада ўз фикрини айтди. Шунда Абу Мансур, аш-Шайхга мурожаат қилиб, деди: "Дарҳақиқат, сен файласуф ва доно табибсан, аммо тил масаласида сенинг мулоҳазаларинг ишонарли бўлишига етадиган даражада ўқимишли эмассан". Аш-Шайхга бу сўзлар оғир ботди ва у уч йил давомида зўр бериб тил бўйича китобларни ўрганди. У ҳатто Хуросондан Абу Мансур ал-Азҳарий ёзган "Таҳзиб ул-луғат"ни олиб келтирди. Ва аш-Шайх тилда кам учрайдиган мукаммаллик даражасига етди.

Қани бу ерда изза қилиш учун айтилган асоссиз гап? Мабодо шунақа бўлса эди, Ибн Сино "мен тилни мукаммал биламан, айбловинг асоссиз" деб жавоб берган бўлмасмиди? У ростдан тилни мукаммал билганида, яна уч йилини тил ўрганишга сарфлаган бўлармиди? Тилида бирор муаммо бўлганки, уни бартараф этишга уч йилини сарфлагандир балки?

Абу Убайд Жузжоний Ибн Синонинг замонавий ҳимоячиларидан инсофлироқ экан, бор гапни ёзиб қолдирибди. Хусусан, Аминов аргумент сифатида келтирган "Таҳзиб ул-луғат"ни ҳам Ибн Сино айнан ўша танқиддан сўнг ўқигани ва тилини мукаммаллаштиргани таржимаи ҳолида ёзиб қўйилибди.