اندیشه در اکنون

من و مدارس فلسفی قم و تهران(بخش سوم)

🔰حسن تقدیر و اقبال من آن بود که چنین دورانی از آموختن در مکتب فلسفی قم، با دورانی شکوفا و پربار در مکتب فلسفی تهران به اوج رسید. قبولی در دوره دکتری فلسفه تطبیقی مدرسه عالی شهید مطهری من را به خوشه چینی از محضر بزرگانی چون دکتر #دینانی، دکتر #اعوانی، دکتر #محقق_داماد، دکتر #عالمی، دکتر #غفاری و دیگر اساتید بزرگوار آن رهنمون ساخت.

🔰سبک و موقعیت تدریس مدرسه تهران که خود در برهه ای از تاریخ، مبدا مدرسه قم و نجف بوده است در بسیاری از موارد متفاوت بود. یک نمونه اش، تلاش برای آزاد کردن دانشجو از تقلید بود.

🔰در اولین روز شروع تحصیلم که از قضا با حکیم دینانی و حول محور مساله علیت آغاز شد فریاد استاد بر خود و برخی شاگردان را فراموش نمیکنم. او از علیت میپرسید و ما پاسخهای #هیوم و #علامه_طباطبایی و دیگران را بیان میکردیم؛ این کاری نبود که استاد را خرسند سازد. این مواجهه تلخ در مسائل دیگر نیز تا مدتها تکرار میشد و من درست متوجه نمیشدم که چرا با آنهمه عقبه تحصیلی نمیتوانم در مباحثی که بارها تدریس کرده بودم با استاد ارتباط برقرار کنم.

🔰داد و فریاد دکتر دینانی آنگاه که اصطلاحات فلسفی به کار میبردیم ما را که به قول ایشان با مشتی کُلِیمات مانوس بودیم خلع سلاح میکرد. وجهش این بود که ایشان معتقد بود ساحت فلسفه، ساحت رهایی از قید و بندهای فکری و نوعی #بت_شکنی است که از شکستن بتهای سنگی به مراتب سخت تر است.

🔰این روزها که کتاب #غروب_بتان نیچه را میخاندم احساس کردم که استعاره گرفتن این عنوان شاید بهترین امکان توصیف رویکرد تدریسی دکتر دینانی را فراهم آورد که در آن، اشخاص و اسامی و بزرگی بزرگان موضوعیت ندارد. این سنتی است که حکمای ما به آن پایبند بوده و جای بسی تاسف است که امروزه روحیه تقلید از بزرگان جایگزین آن شده است.

🔰تنها به عنوان یک نمونه، #ابوالبرکات_بغدادی -یکی از سه فیلسوفِ یهودیِ تاریخ فلسفه اسلامی- در مقدمه کتاب المعتبر مطلبی میگوید که به خوبی نکته یاد شده را گواهی میدهد:

و لم اوافق علی ما اعتمدت علیه فیه من آلاراء و المذاهب کبیرا لکبره و لا خالفت صغیرا لصغره"با هیچ رای انسان بزرگی به خاطر بزرگی اش، موافقت و با هیچ رای انسان کوچکی به خاطر کوچکی اش، مخالفت نکردم.

🔰دریای وسیع اطلاعات دکتر اعوانی درست در مقابل قدرت و قوت تحلیل دکتر دینانی و دکتر عالمی بود و جمع فقه و فلسفه توسط استاد محقق داماد یادآور حکمای گذشته تهران که جامع #معقول و #منقول بودند.

🔰ناگفته نماند که در مدرسه تهران برخلاف قم، متن محوری کمتر هست و رونق فلسفه اسلامی در دانشگاه بیشتر از حوزه است و عمده اساتید فلسفه اسلامی، غیر روحانی اند. نیز گرایش بیشتر به بوعلی و سنت مشائی در آن مشهود است و این در مقابل مدرسه قم است که سودای حکمت متعالیه صدرایی را در سر می پرورد. نگاه منفی قم به اندیشه های غربی در اندیشمندان فلسفه اسلامیِ تهران استمرار یافته اما بی توجهی به آن کمتر است و با رشد سطح آگاهی از غرب، رویکرد تطبیقی ملاحظه میشود.

🔰محوریت #فلسفه_غرب در کشور، با اندیشمندان #تهران است و بعید است به این زودیها #قم بتواند چنین اعتباری را کسب کند. در نقطه مقابل، حدس قطعی من این است که اگر مدرسه تهران به خود نیاید محوریت فلسفه اسلامی در انحصار قم قرار خواهد گرفت.

🔰بسیار تمایل داشتم که توفیق استفاده از محضر دکتر داوری و استاد جهانگیری دست دهد اما علیرغم پیگیری ممکن نشد‌.

🔰به راستی تمام اینها چه بوده است جز لطف الهی و دریای وسیع عنایت و محبت اساتید:

قطره دریاست اگر با دریاست/ ورنه او قطره و دریا دریاست

🔰نهایتا هیچگاه تصور نمیکردم که راه یافتن به محضر پربار دانش و معرفتِ دکتر سید حمید #طالب_زاده، یک نقطه عطف در زندگی فلسفی و منجر به تحولی شگرف در من شود؛ شرح این تحول خود نیازمند وقتی دیگر است اما باید اعتراف کنم که هنوز ابعاد این تحول برای خودم نامعلوم است:

چه مبارک سحری بود و چه فرخنده شبی/ آن شب قدر که این تازه براتم دادند

🔰نقل این حکایات تنها برای پاسداشت یاد فرهیختگانی چند از کسانی بود که افتخار شاگردی شان را داشته ام. در عین حال پس از این همه و در کنار سالیان دراز تدریس، امری شایسته تر از اعتراف به جهل و تفوّق آن بر دانش اندکی که آن نیز رهاورد ایشان است نمیشناسم:

مردمانی جان خود را بر جهان افزوده اند/ آفتابِ جانشان در تار و پود جانِ ما/ مردمانی رنگِ عالم را دگرگون کرده اند/ هر یکی در کار خود، نقش آفرین همچون خدا

@Andisheh_Aknun

مردی در تبعید ابدی(۱)

📖مدتی پیش به توصیه یکی از دوستان کانال، متنی درباره مقایسه #اسپینوزا و #صدرالمتالهین خواندم. نویسنده تلاش کرده بود تا تقصیر تمام تباهی های امروز جامعهٔ ایرانی را به پای صدرا بنویسد و همهٔ موفقیت های کشور #هلند را مدیون اسپینوزا جلوه دهد. برشی از آن متن را ملاحظه کنید:

«سرنوشت کشوری که مهم‌ترین فیلسوف آن در چهار قرن گذشته، اسپپنوزا است جز این نمی‌توانست باشد که زندان‌های آن هتل ‌شود، و سرنوشت کشوری هم که مهم‌ترین فیلسوف آن در همین مدت، ملاصدرا بوده است غیر از این نیست که زندان‌های آن در حال انفجار باشد. فلسفۀ اسپینوزا کوشش‌های نظری برای آزادسازی انسان از بندهای نامرئی و رهایی اندیشه از ایدئولوژی است؛ اما در تمام فلسفۀ ملاصدرای ما حتی یک جمله دربارۀ انسان کوچه و بازار وجود ندارد، مگر از دریچۀ ذهن و انتزاع. به گفتۀ طرف‌داران ملاصدرا، همۀ فلسفۀ او بسیج شده است که معاد جسمانی را ثابت کند، و به گفتۀ اسپینوزاشناسان، فلسفۀ او آزادسازی نیروهای فردی و اجتماعی انسان در مسیر سعادت این‌جهانی است»

🌱از خواندن این متن، نکات زیادی به نظرم رسید که صرفا به دو مورد اشاره می کنم:

1⃣نویسنده توجه نکرده است که اساسا ساحت #فلسفه در هیچ دوره ای ساحت مردم کوچه و بازار نبوده و تقدم فلسفه بر جریانات و تحولات، مبنایی و رتبی است و در غیر این صورت، دیگر اساسا میان #فلسفه و #ایدئولوژی که نویسنده مذکور، فریاد مذمت آن را سر داده چه تفاوتی می ماند؟

☘هیچگاه این سخن استاد عزیزم جناب آقای دکتر #عالمی (که حقیقتا مصداق تام این شعر هستند: هر آنکس ز دانش برد توشه ای/جهانی است بنشسته در گوشه ای) را فراموش نمی کنم که می گفتند:
در جهان اندیشه مهمتر از خود اندیشه، تلاش برای توجه و پایبندی به لوازم آن است.

2⃣ از سوی دیگر هر چه دقت کردم براستی متوجه نشدم که وقتی قرار است به دنبال ریشه یابی فلسفی امور باشیم، چگونه ممکن است یکسره نتایج مثبت اندیشه ای مورد توجه قرار گیرد ولی از تباهی های آن سخنی به میان نیاید. چه بسا تخمین سود و زیان #دوران_مدرن (که اسپینوزا از شخصیت های موثر آن است) با همه #دوران_پیشامدرن (یعنی زیست جهانی که صدرالمتالهین به آن تعلق دارد) مانع از این شود که با رویت رفاه و پیشرفت به ارمغان آمده، فجایعی که انسان دوران مدرن از نظر #کمیت و #کیفیت رقم زده است دیده نشود.

✳️بیایید از اشکال بالا قطع نظر کنیم و همچون نویسنده، علل شرایط فعلی را در اندیشه دو فیلسوف پی گرفته و متهم اصلی مصائب امروز #جامعه_ایران را تفکرات صدرایی بر شمریم و به سرزنش او مشغول شویم که چرا نتوانسته است پیشرفت هایی که انسان امروز هلندی به آن دست پیدا کرده را برای ما به ارمغان آورد. اما آیا چنین کاری می تواند صحیح باشد؟

✳️به نظر می رسد که برای یافتن پاسخ دقیق این سوال، لازم است تامل بیشتری داشته باشیم.
توجه به #زیست_جهان متفاوت متفکران فلسفی اولین محصول چنین تاملی است؛ بدین معنا که چگونه ممکن است زیست جهان متفاوت دو فیلسوف نادیده گرفته شود و نتایج دوران مدرن از فیلسوفی انتظار رود که متعلق به این دوره نیست؟

🔰#ملاصدرا فیلسوفی است از #جهان_سنت که بذرهای اندیشه اش در #دوران_مدرن بارور نشده است. نظام او نه منافی دوران مدرن و نه ملازم آن است پس اساسا سرزنش او به همان میزان نامقبول و غیر موجه است که کسی، فی المثل انسان هزاران سال پیش را به خاطر استفاده از شمع به جای لامپ تمسخر کند!


@Andisheh_Aknun