#انار، نماد زایش و باروری در فصل تولد خورشید
یلدا را زمان زایش خورشید شمردهاند که در بلوغش جشنهایی چون جشن سده برگزار میشد. حتی پیشتر رفته و در دنیای کهن، پژوهشگرانی چون اریک ولف آن را با تولد مسیح مرتبط یافتهاند. هر چند محققان مسیحی دنیای غرب چون گوتیرز، میان جشنهای تغییر فصول چون آیین پدیداری زمستان در جشن شب یلدای ایرانیان و دونگ زهی یا جشن فرارسیدن زمستان چینیها و جشنهای مذهبی چون تولد حضرت مسیح تفاوت قایل هستند. در این میان، گروهی نیز ریشه این آیین را زادمان میترا در نگرش اساطیری میتراییسم میدانند. با این حال، بیشک مضمون اصلی این آیین (یلدا)، با وجود همه همسانیهای زمانیاش با جشن ظهور زمستان چینیها و جشن تولد مسیح، تغییر فصل و تولد خورشید است و زایش خورشید از مضامین اصلی آیین مذکور باید محسوب شود. اگر چنین علتی را مبنای ظهور آیین یلدا بدانیم، آنگاه نماد پردازی این آیین معنایی روشن یافته و از جمله جایگاه
انار، در این آیین روشن میشود. در اینجا نخست به بررسی معانی نمادین
انار در فرهنگهای آیینی، دینی و اساطیری مختلف جهان خواهیم پرداخت.
انار در نگرشهای گوناگون اساطیری و روایی کهن، نماد زایش و باروری است. گفته میشود که نخستین بار بذر این درخت در خاورمیانه کشف شد و سپس از آنجا به چین، آفریقا و مدیترانه برده شد و در حرکت از خاورمیانه به اسپانیا، مبنای نام شهر گرانادا (la Granada) شد و در نهضتهای مرتبط با این شهر، خود به نمادی از جامعه بومی تبدیل شد.
انار یکی از قدیمیترین نمادهای هنری به شمار میآید که در آثار هنری که مردم خلق میکردند، جایگاهی ویژه داشته است. ظروف چینی، دست بافتههای ترکی، رواندازهای نروژی و قلاب دوزیهای مکزیکی همگی این نماد را به نمایش مینهند. با این حال در اساطیر سایر ملل به شکل شگفتآوری، معنای نمادین
انار یعنی باروری و زایش با آنچه در فرهنگ ایرانی دیده میشود، یکی است. یکی از قدیمیترین این اسطورهها، داستان دمتر و پرسفونه است. پرسفونه که گرفتار جهان زیرین شده است، در سرزمین هادس، خدای جهان زیرین در اساطیر یونان، به امری ممنوع دست میزند و آن خوردن دانههای
انار است. پادافره او به دلیل شکستن این تابو، ماندن در جهان زیرین است. دمتر مادر پرسفونه که الهه کشاورزی و زمین است، در اندوه دوری از دختر خویش، مانع از رشد گیاهان میشود و به این ترتیب، قرار بر این میرود که تنها زمانی که پرسفونه برای نیمی از سال، به روی زمین باز میگردد، گیاهان و درختان اجازه رشد و نمو داشته باشند. در این اسطوره یونانی به روشنی ارتباط عمیقی میان زایش و باروری طبیعت و
انار دیده میشود. اما در اسطورهای دیگر از یونان دوباره این مضمون تکرار میشود. از خون دیونیزیس که حاصل پیوند زئوس و زیمس، زنی زمینی از منطقه تبس در جغرافیای اساطیری یونان است، درخت
انار رشد میکند. این در حالی است که این موجود نیمه الهی اسطورههای یونان، سرشتی گیاهی داشته و آیینهای آن با زنان مرتبط است. به هر حال
انار در اساطیر یونانی که قدیمیترین تمدن غربی به شمار میآید، نماد زایش و باروری و فراوانی است. چارلز آلفرد اسپید ویلیامز در مطالعات متقدم خود از جایگاه
انار در فرهنگ چینی سخن میگوید و این نماد را در فرهنگ چینی چون فرهنگ یونانی دارای تاثیری عمیق میشمرد. آنان وینتر بائوتم (٢٠١۵) رد پای
انار را در سرامیکهای چینی قدیمی دوره هان پیدا میکند و نشان میدهد که نماد
انار در این ظروف، با باروری و زنانگی ارتباط دارد و اشیایی با نماد
انار در جشنهای عروسی از این زمان در کشور چین به زوج هدیه داده میشده است. اشیایی که گاه بر روی آنها نوشته و حک شده بود: «چون صدها دانه، صدها پسر تو را باد».
در فرهنگ پیش اسلامی از جمله فرهنگ زرتشتی ایرانیان این نماد دیده میشود. این نماد با برسم و هوم در پیش از اسلام در ایران مرتبط است. دیوید استوفلت فلاتری و مارتین اسکو وارتز اشاره میدارند که زرتشتیان در آیینهای خود از درختچه، ریشه و برگ این گیاه استفاده میکردند. در گذشته تاریخی گاه شربتی از
انار جایگزین هوم میشد و در آیینهای گذار و رسوم خاکسپاری متوفا به کار میآمد. به نظر این دو محقق، همیشه سبز بودن
انار، جایگاهی ویژه به این گیاه در فرهنگ زرتشتی چون فرهنگ اساطیری یونان میبخشد. در میان زرتشتیان گاه برای بی اثر کردن نیش و مسمومیت گزش عقرب، اسفند سوزانده و کشمش و دانههای
انار را آمیخته و از ترکیب آن مادهای تهیه میدیدند.
اما
انار در نمادپردازی ادیان الهی نیز جایگاهی ویژه دارد. در قرآن،
انار میوهای بهشتی و هدیهای از سوی خداوند است، (البقواروک، ١٨٠ :٢٠٠۶). بشر سعید و عمر سعید در مطالعات خود در زمینه نمادپردازی هنر اسلامی بر این باورند که
انار نماد زندگی، طول عمر، سلامتی، زنانگی، باروری، دانایی، اخلاق، جاودانگی و معنویت است.
@sazochakameoketab 🌿🍂🌿🍂🌿🍂