#تات و زبان تاتی صاحبان باستان آترپاتکان
⤵️⤵️زبان تاتی از دستهٔ زبانهای ایرانی شاخه شمال غربی است.
گویشهای این زبان روزگاری از آذربایجان تا شمال خراسان گسترده بود ولی امروزه با ترکزبان و فارسیزبان شدن بخشی از شمالباختری ایران تنها جزیرههایی از گویشهای تاتی در منطقه به جا ماندهاست. بزرگترین این جزیرهها در استان قزوین شامل شهر تاکستان، اسفرورین، شال، دانسفهان، روستای تاریخی خیارج، خوزنین، و نیز در سایر استانها شامل مرکزی، البرز، تهران، اردبیل، گیلان،زنجان و خراسان شمالی در شهرستانها و مناطق روستای وفس، زرندیه، تاکستان و بوئینزهرا و الموت، اشتهارد وطالقان، دماوند، شاهرود خلخال، رودبار، طارم، جاجرم واسفراین و همچنین در آران و بیدگل و وزوان استان اصفهان, و در زنجان روستای خوئین دیده میشوند.
همچنین زبان تاتی در فهرست میراث ناملموس آثار ملی ایران از استان آذربایجان شرقی نیز ثبت شده است. این زبان در روستای کرینگان ورزقان سخن گفته میشود.
زبان تاتی از آنجا که یکی از زبانهای ایرانی شمال غربی است به فارسی نزدیکی دارد و به زبان تالشی نزدیکتر میباشد. زبان تاتی همچنین به زبان کردی و اوستایی نزدیک است. تاتی، بسیاری از ویژگیهای آوایی، واژگانی و صرف و نحوی کهن همچون تمایز جنس دستوری، ساخت ارگتیو، مادهٔ مجهول، گردش مصوتها، حالت دوگانهٔ فاعلی و غیرفاعلی در اسم و … را حفظ کرده است.
#ریشه_زبان_تاتیتاتی با توجه به اینکه یکی از زبانهای ایرانی شمال غربی است بیشترین نزدیکی را به زبانهای فارسی، تالشی، کردی، گیلکی، مازنی و بلوچی دارد. نظرات بسیاری در مورد ریشه تاتی داده شده است. برخی به شباهتهای تاتی با اوستایی اشاره داشتهاند. عدهای نیز کوشیدهاند به شباهتها و پیوندهای تاتی با پهلوی اشاره داشته باشند. برخی نیز تاتی را به همراه تالشی و مازندرانی و گیلکی و کردی، بازماندههای زبان مادی کهن دانستهاند. دیاکونوف در اینباره میگوید:
«در زمان حاضر هم
تاتها و تالشان و گلیکها و مازندرانیها به زبانهایی سخن میگویند که خود بقایای زبان هند و اروپائی میباشد که در آغاز زبان ماد شرقی بوده است. امتیاز ویژه این زبانها کهنگی و مهجوری ترکیب اصوات میباشد که با زبان پارسی تفاوت داشته و با مادی و پارتی و اوستایی مناسبت دارد.»
مادی بودن ریشه تاتی را کسان دیگری چون عباس طاهری، اسدالله رحمانی و ابراهیم جهانبخش در مقالههای «بررسی گویش تاتی تاکستان»، «راهکارهای حفظ زبان تاتی» و «ساختار دستوری تاتی» و همچنین احسان یارشاطر در دانشنامه اسلام و ایران بیان داشتهاند.
احمد کسروی معتقد است که زبانی که
تاتها بدان سخن میگویند در زمانهای گذشته گسترش زیادی داشته و به استناد شواهد عینی و پژوهشهای انجامشده، زمانی همه مردم آذربایجان و قزوین را دربر گرفته ولی بعدها با اشاعه و استیلای زبان ترکی کمکم از بین رفته است.
در هر حال میتوان ریشه اصلی زبان تاتی را مادی دانست که در طول قرون متمادی تحت تأثیر اوستایی که زبان مذهبی مردمان این سامان بوده، و فارسی باستان و پهلوی اشکانی و پهلوی ساسانی و فارسی دری، که به ترتیب زبان رسمی حکومتهای هخامنشی و اشکانی و ساسانی و حکومتهای پس از اسلام بوده، قرار گرفته، و امروزه در آخرین شکل خود تحت عنوان تاتی در آمده است.
برخی پژوهشگران معتقدند زبان تاتی، زبان قدیم مردم آذربایجان بوده و آذری نامیده میشده است.
🔻معنای
تاتتات واژهای است که ترکزبانان برای مردم ایرانیزبان و ایرانیتبار یکجانشین بهکار بردهاند. به گفته هونی (۱۹۵۷) فارسیزبانان را
تات مینامیدند. قدیمیترین سندی که کلمهٔ
تات در آن استفاده شده، کتیبههای اورخون است.
تات در در این کتیبهها ظاهراً به معنای «اتباع» و «رعایا» استفاده شدهاست. لفظ «
تات» علاوه بر این که بر ایرانیان و یکجانشینان اطلاق میشده، عنوانی بوده که قبل از حکومت ایلخانی به عناصر خارجی سرزمینهای ترکان (احتمالاً خارجیهای یکجانشین ترکستان، بعضی قبایل متمدن ترک، اقوام مغلوب و ساکنان مناطق تحت تصرف ترکان) گفته میشدهاست.
در مثلها و افسانههای مردم تبریز «
تات» به معنی مرد دانا و باسواد و شهرنشین است.
@sazochakameoketab 🌿🍂🌿🍂🌿🍂🌿🍂🌿🍂🌿🍂منابع:
دیار
تات زبانان/وَفس
دستور زبان لهجههای تاتی جنوبی/ احسان یارشاطر
ثبت زبان تاتی در میراث ملی/ جام جم آنلاین
فرهنگ تطبیقی تاتی، تالشی، آذری/ علی عبدلی
زبان تاتی/ دکتر جهاندوست سبز علیپور
تاریخ ماد/ دیاکونوف
آذری یا زبان باستان آذربایجان/ احمد کسروی
دریچهای بر
تات و
تات شناسی/ محمدرضا بابایی کهن
دایرهالمعارف اسلامی
پژوهشی در گویش تاتی شمال خراسان/ حبیب صفرزاده