ادامه از فرستهی قبلی
👆🏼🕋 هنگامی که عبدالملک کعبه را برای مراسم حج برمیگزیند!
✨ معرفی منابع
📌 بررسی مقالهی «ابن زُبَیر، کعبه، و قُبَّةُ الصخرة» نوشتهی جِرالد هاوتینگ در کتاب «جهان اُمَوی»
بخش ۲ از ۲
🔻 اما دربارهی جایگاه و نقش مکّه و کعبه در دوران پیشااسلامی و دوران اسلامِ آغازین چه میدانیم؟ امروزه برای ما بسیار عجیب خواهد بود اگر کسی ادعا کند که:
🔅 احتمالاً کعبه در مراسم حج در دورانِ اسلام آغازین، تا پیش از حکومت عبداللّه
ابن زبیر و
عبدالملک ابن مروان بر مکّه، آن اهمیّتی که امروزه در مراسم حج دارد را نداشته است؛
🔅 کارکرد کعبه در دورانِ اسلامِ آغازین، و به ویژه در حکومت عبداللّه
ابن زبیر بر مکّه، در حال تغییر و شکلگیری بوده است. مناسکِ عبادی و آیینی در پیرامون کعبه پس از تصرّف مکّه به دست
عبدالملک ابن مروان شکل نهایی خود را پذیرفتهاند؛
🔅 احتمال دارد معماریِ ساختمان کعبه و حِجر اسماعیل در دوران اسلامِ آغازین به نحوی بازسازی شده باشند که آنها را بهصورت یک ساختمان بههم پیوسته دربیاورند و به کلیساهای مسیحی شبیه کنند که دارای بنایی مستطیل شکل به همراه یک محراب در جلوی بنا هستند؛
🔅 در دورهای از شکلگیری مناسک عبادی در کعبه، در دوران اسلام آغازین، اعمال و عبادات نه در گرداگرد کعبه و حِجر اسماعیل و به شکل طواف، بلکه در درون آنها و همانند آنچه درون کلیسا انجام میشده است صورت میگرفته است؛ شاید از همین رو است که امروزه «مَطاف» حِجر اسماعیل را نیز همچون خودِ کعبه در درون خود گرفته است؛ و
🔅 در دوران
عبدالملک، مناسک عبادی و آیینی از درونِ ساختمان کعبه و حِجر اسماعیل به بیرون از آنها منتقل شده است تا مطابق با سنّت مردمان عرب در دوران پیشااسلامی بشود.
🔻 هاوتینگ در این مقاله، و دیگر نوشتههایش، این پرسشها و ادعاها را مطرح میکند و با بررسیهای تاریخی و بررسی متون عربی و اسلامی —از سیرهی
ابن هشام و تاریخ طبری و تاریخ یعقوبی گرفته تا نوشتههای بَلاذُری و
ابن اَثیر— میکوشد تا نشان بدهد که ساخت بنای قُبَّةُ الصخرة در اورشلیم به دست
عبدالملک ابن مروان نه تنها رویدادی مستقل نبوده است، بلکه در ارتباطی تنگاتنگ با وضعیت رقیبِ خلیفه در مکّه، یعنی عبداللّه
ابن زبیر، بوده است. بررسیهای متنی نشان میدهند که قُبَّةُ الصخرة، افزون بر علل و دلایل دیگر، به عنوان یک جایگزین برای کعبه در اورشلیم ساخته شده است.
🔻 هاوتینگ همچنین نشان میدهد که حتی با استفاده از متون سنّتی اسلامی و عربی میتوان دید که نقش کعبه، چه بهطور مستقل به عنوان بنایی مهم در دوران پیشااسلامی و در دوران اسلام آغازین، و چه به عنوان ساختمانی مرتبط با بخشی از مناسک حج و عمره، در حال تغییر و شکلگیری بوده است. این بنا تنها در زمان حکومت
عبدالملک ابن مروان است که نقشِ نهایی خود را در دین اسلام و در مراسم حج مییابد: نقشی که تاکنون پابرجاست.
🔻 البته این پرسش همچنان گشوده است که چرا و چگونه محمّد دو مراسم آیینی، یعنی «حج» که در صحراهای بیرون از مکّه انجام میشده است، و «عمره» که درون مکّه و با محوریّت کعبه انجام میشده است را با هم ترکیب کرده است: مراسمهایی که گفته میشود یکی مناسک شهرنشینان عرب بوده است و دیگری برای اهلِ بادیه و کوچگردهای عرب بوده است؛ یکی در اعتدال بهاری صورت میگرفته است و دیگری در اعتدال پاییزی انجام میشده است. شاید این تلفیق در راستای ایجاد اتحاد میان بادیهنشینان و شهرنشینانِ عرب و تبدیل دو رویداد به یک رویداد قدرتمند و فراگیر صورت گرفته باشد. 🔻 در آینده، هم دربارهی این مقاله و هم دربارهی مقالههای دیگرِ این کتاب بیشتر خواهم نوشت. همچنین، در هفتهی گذشته، مجموعهی دورنما قطعهی تصویری ۸ دقیقهای از جِرالد هاوتینگ را با زیرنویس فارسی منتشر کرد که میتواند مکمّل این یادداشت باشد.
با قدردانی از مجموعهی ارزشمند دورنما و دستاندرکاران (مهرداد عباسی، زهرا محققیان، عاطفه بیگدلی، و ریحانه علیرضائی) برای تهیه و ترجمهی این سخنرانی، خوانندگان گرامی را به تماشای آن دعوت میکنم.
📗 برای دسترسی به این مقاله بنگرید به:
Hawting, Gerald. "Ibn Al-Zubayr, The Ka'ba and Dome of the Rock". in
The Umayyad World, ed. Andrew Marsham. London: Routledge, 2020.
#اسلام #تاریخ_اسلام #اسلام_آغازین #مکه #کعبه #اورشلیم #قبةالصخرة #حج #عبدالملک_ابن_مروان #عبداله_ابن_زبیر #جرالد_هاوتینگ#Islam #History_of_Islam #Early_Islam #Mecca #Jerusalem #Dome_of_the_Rock #Hajj #Gerald_Hawting 🖋 زهیر میرکریمی
@anqanotes@doornamaa