گنجينه

کتاب «بهشت بقیع: بازنمایی قبرستان مقدس بقیع بر پایه منابع و مدارک تاریخی و هنری»، جدیدترین اثر علمی من است که سیر تحولات نخستین و مقدس‌ترین قبرستان مسلمانان و روند شکل‌گیری زیارتگاه‌های آن را در طول تاریخ بررسی می‌کند. در این اثر تلاش کرده‌ام تا با مطالعه تطبیقی میان منابع مکتوب (شامل متون تاریخی و سفرنامه‌ها) و مدارک ترسیمی ـ تصویری (شامل نگاره‌های هنری و عکس‌های قدیمی)، وضعیت قبرستان بقیع را پیش از تخریب آن بازنمایی کنم.

کتاب در سه فصل با عناوین: «بقیع در گذر تاریخ»، «نگاره‌های بقیع» و «عکس‌های قدیمی بقیع»، به نگارش درآمده است. فصل نخست کتاب در سه محور، در محور نخست به سیر شکل‌گیری و توسعه قبرستان بقیع و پیدایش گنبدهای آن تا زمان تخریب آنها به دست وهّابیان، در محور دوم تاریخچه و تحولات معماری گنبد ائمه بقیع (ع)، و در محور سوم نیز به معرفی و تاریخچه سایر گنبدها و زیارتگاه‌های این قبرستان پرداخته است.

فصل دوم کتاب، آلبومی از نگاره‌های هنری بقیع در نسخه‌های خطی و آثار هنری اسلامی است. برای هر نگاره، در کنار اطلاعات نسخه‌شناسی آنها، شرح دقیقی ارائه شده و سبک ترسیم و شیوه بازنمایی قبرستان بقیع در آن، تحلیل شده است. فصل سوم کتاب، به عکس‌های قدیمی بقیع تا پایان دوره عثمانی و پیش از تخریب گنبدهای آن به دست دولت سوم سعودی اختصاص دارد و توضیحاتی اجمالی درباره هر یک از عکس‌ها در بر دارد.

کار پژوهش و نگارش کتاب را در پاییز و زمستان 1395 به سرانجام رسانده‌ام؛ اما به عللی خارج از اراده من، چاپ آن تا بهار امسال به تأخیر افتاده است. کتاب در حال حاضر مراحل پایانی انتشار را طی می‌کند و به امید خدا در روزهای آینده از زیر چاپ خارج خواهد شد. کتاب بهشت بقیع در 212 صفحه به قطع خشتی، به صورت نفیس و چهار رنگ، با حمایت انجمن میراث اسلامی و از سوی نشر اندیشه میراث منتشر خواهد شد.

#احمد_خامه_یار
#بهشت_بقیع
#تاریخ_معماری
#معماری_اسلامی
#مدینه_منوره
#حرمین_شریفین

رؤیت تصاویری از کتاب در اینجا:
https://www.instagram.com/p/CdTmgfgKC-2/?igshid=MDJmNzVkMjY=

https://t.center/ganjineh_channel

چکیده‌ای در باب سیر تحولات معماری قبرستان مقدس بقیع
(برگرفته از نتایج تحقیقات من در کتاب بهشت بقیع)

قبرستان بقیع در مدینه منوره بیشتر به عنوان مقدس‌ترین قبرستان مسلمانان و زیارتگاه مهمی برای عموم مسلمانان در حرمین شریفین شناخته می‌شود. در عین حال می‌توان آن را محوطه‌ای تاریخی و کهن به شمار آورد که پیشینه‌ای به درازای تاریخ اسلام از نخستین سال‌های ظهور آن دارد. این محوطه کهن و ارزشمند، متأسفانه امروزه به سختی آسیب دیده و سازه‌های قدیمی آن با خاک یکسان شده و جز سنگ‌چینی از آنها نمانده است.

زمینی که بافت قدیمی بقیع (پیش از توسعه دوره سعودی آن) را شامل می‌شد، در سده نخست اسلامی، تنها بخش کوچکی از آن را قبرستان زمان پیامبر (ص) تشکیل می‌داد. بخش دیگری در سمت غربی آن، شماری از خانه‌های مهاجرین را شامل می‌شد و احتمالاً فضای وسیعی در شرق آن، نخلستان بود. بعدها با افزایش دفن مسلمانان و توسعه قبرستان، فضاهای مجاور را نیز دربرگرفت.

در سده‌های نخست اسلامی با از بین رفتن تدریجی خانه‌ها، سازه‌های موجود در فضای قبرستان احتمالاً به یک یا دو مسجد ساده و کوچک منحصر می‌شد. در اواخر سده پنجم، ساخت گنبدی بزرگ روی قبور عباس و چهار امام معصوم (ع) و یک چارتاقی روی قبر خلیفه سوم به دستور مجدالملک براوستانی قمی، عامل محرّکی برای حاکمان دوره‌های بعدی بود تا به ساخت گنبدهای روی قبور سایر شخصیت‌های مقدس مدفون در بقیع اقدام کنند.

بدین ترتیب تعداد سازه‌های موجود در قبرستان و پیرامون آن، از یک یا دو سازه در سده‌های دوم یا سوم، به لااقل 15 سازه در پایان دوره عثمانی افزایش یافت. به‌نظر می‌رسد هر یک از این سازه‌ها، بسته به زمان ساخت و معمارانی که در دوره‌های مختلف (سلجوقی، ایوبی، مملوک و عثمانی) مأمور به ساخت آنها می‌شدند، الگوهای معماری مختلفی را نمایندگی می‌کردند. چنانکه طبق نتایج پژوهش نگارنده این سطور، الگوی معماری گنبد عباس و چهار امام (ع)، برج ـ مقبره‌های سلجوقی فلات مرکزی ایران در نیمه دوم سده پنجم هجری بوده.
 
با این حال در عکس‌های قدیمی بقیع از اواخر دوره عثمانی و پیش از تخریب دوم آن در دوره دولت سوم سعودی (1344ق)، شکل همه گنبدها تقریباً یکسان دیده می‌شود. این مسئله را چنین می‌توان تفسیر کرد که پس از تخریب اول آنها در دوره دولت اول سعودی (1221ق) و درپی بازپس‌گیری مدینه به دست نیروهای عثمانی، معمارانی که برای ساخت گنبدها اعزام شده بودند، با اشکال قبلی آنها آشنا نبودند و لذا آنها را به سبک یکپارچه‌ای بازسازی کردند. البته پلان بناها، وضعیت اصلی آنها را نمایندگی می‌کرد.

#بقیع
#بهشت_بقیع
#هشتم_شوال
#احمد_خامه_یار

https://t.center/ganjineh_channel