انجمن آنتی‌تئیست‌های‌ ایران

انجمن آنتے‌تئیست‌های ایران

#هدایت در ملتقای خیام و کافکا (۴)


از طرف دیگر، چنان‌که می‌دانیم، هدایت کمابیش همین رابطه را با نویسنده نام‌آور جمهوری‌چک #فرانتس‌کافکا نیز داشته است، و گرایش و ارادت خود را نسبت به او، به همان صراحت، نشان داده است به طوریکه شناخت همه جانبه اندیشه و آثار هدایت، از جمله دیدگاه او نسبت به #خیام، بدون توجه به این رابطه وافی به مقصود نخواهد بود. از قضا در معرفی و به دست دادن چهره ادبی #کافکا در ایران، کمابیش هم چون خیام، فصل تقدم با هدایت است، و او جریان کاوش خود را در جهان شگفت اندیشه #کافکا در رساله معروف پیام کافکا نقل کرده است. رساله‌ای که در شرح مقام و موقعیت ادبی #کافکا، پس از گذشت نیم‌قرن، اعتبار خود را تا حد زیادی، کماکان، حفظ کرده است. روشن کردن این رابطه، به ویژه وجه شبه هدایت با #خیام و #کافکا، گریز مختصری را لازم می‌آورد

از نظر هدایت هم #خیام و هم #کافکا، به رغم تفاوت‌ماهوی اندیشه و آثارشان، متفکران کمیابی هستند که هر کدام برای نخستین بار سبک و فکر و مضامین تازه‌ای به میان آورده‌اند، و بی آنکه خود خواسته باشند، معنی جدیدی برای‌زندگی پیش کشیده‌اند که پیش از آن‌ها تقریبا وجود نداشته است. #کافکا، مانند #خیام، صاحب دنیای بزرگ و ممتازی است، و همین که خواننده از آستانه دنیای او ان قدر هم بن‌بست نبوده است

از لحاظ کافکا آدمی‌زاد، علی‌الاطلاق، یکه و تنها و بی‌پناه است، و هیچ‌چیز نمی‌تواند بر سردی و تنهایی وتهی فضای یخ‌زده دنیای او غلبه کند. انسان ذاتا گرفتار بیگانگی امور و وظایف محتوم و بیگانه کننده است، و میان او و عالم مینوی ورطه هولناکی وجود دارد. همین که به دنیا آمدیم در معرض داوری (و احکام شقاوت آمیز آن) قرار می‌گیریم و سرتاسر زندگی ما مانند یک رشته کابوس است
هدایت در پیام‌کافکا می‌نویسد:
مقصود #کافکا چیست؟ دنیای دیگر؟ نه، او فقط می‌خواهد که در همین دنیا پذیرفته بشود. حقیقت تازه‌ای نمی‌خواهد، آنچه دور و بر خود می‌بیند آن حقیقت نیست
این بینش، کمابیش، در #خیام هم هست. #کافکا، همچون #خیام، بر آن است که زندگی جاودان در دسترس کسی نیست، و زندگی روزانه بیان‌معنوی است که در آن لاشه‌کاروان روزهای‌گذشته و آینده روی هم تل‌انبار می‌شود

از نظر #کافکا امور روزانه و انجام‌وظیفه و جوش و جلای افراد انسانی، معنای مضحک و پوچ و گاهی هراس‌آور به خود می‌گیرند زیرا هیچکس نمی‌تواند پیوند و دل‌بستگی پیدا کند؛ یا در واقع بر بیگانگی و بی‌خویش‌تنی خود غلبه کند
من امیدی به پیروزی ندارم، و از کش‌مکش بیزارم، آنرا دوست ندارم، فقط تنها کاری است که از دستم بر می‌آید

هدایت بر آنست که کافکا، به رغم آنچه اغلب گفته می‌شود، بدبین نیست و زندگی را تاریک‌تر از آنچه، واقعا، هست نشان نمی‌دهد. از همین رو #کافکا را مظهر آدم جنگ‌جویی می‌داند که پیوسته با نیروی‌شر و با خودش در پیکار است و بر ضد قیافه‌های نقاب‌زده دشمن می‌جنگد. به نظر می‌رسد که با آنچه می‌تواند او را رهایی بخشد نیز در کش‌مکش است، چون همه چیز در نظرش مشکوک جلوه می‌کند

#کافکا، مانند خیام، مخالف و معاند بسیار داشته است که به طرفش دندان‌قروچه می‌رفته‌اند و حتی پیشنهاد سوزاندن آثارش را می‌داده‌اند؛ زیرا به تعبیر هدایت، او #دل‌خوش‌کنک و دستاویزی برای مخاطبان آثارش نیاورده بلکه پرده بسیاری از فریب‌ها را دریده و راه رسیدن به بهشت‌دروغی زمین را بریده است

به عبارت دیگر کافکا، نفی‌زمانه را، خشک و خالص، بیان می‌کند، و همین نفی جسورانه و بی‌ملاحظه است که عده‌ای را می‌ترساند، و آن‌ها را بر آن می‌دارد که علیه او، مانند خیام، چوب تکفیر بلند کنند
خدای کافکا، چنانکه از نوشته‌هایش برمی‌آید، خشن و تهدیدآمیز است، و به صورت قانون جلوه می‌کند و کارش تنبیه وشکنجه است، و بخشایش نمی‌شناسد. خدای او یهوه تورات هم نیست

در نزد کافکا کش‌مکش میان #خود و دنیا احساس شدید بزه‌کاری پدید می‌آورد؛ اگر کسی به اصول قانون تمکین نکند، یا نسبت به ارکان جامعه بی‌اعتنا باشد و کنج انزوا اختیار کند، متمرد و یاغی محسوب می‌شود، و جبرا بزه کار است. این وضع، یعنی کش‌مکش میان خود و دنیا، در خیام با معیار #گناه سنجیده و تبیین می‌شود؛ هر چند او آنرا رفع و رجوع می‌کند، یا بهتر است بگوییم در صدد رفع و رجوع آن برمی‌آید

چنانکه گفتیم از لحاظ کافکا قانون محک و معیار اصلی رفتار انسانی شمرده می‌شود. انسان متعهد است، و در قید وبند گرفتار است، و طبعا عصیان او بی‌جزا و محکومیت نمی‌ماند. اما آدم‌های #کافکا خودشان را بزه کار نمی‌دانند، همان‌طور که خیام خودش را گناه‌کار نمی‌داند

#ادامه‌دارد


Join Us ☞ @iranian_antitheists