#مقاله 🔰رابطهی اخلاق و نيايش
مروری بر نسبت اخلاق و دعا در صحیفهی سجادیه✍#علی_مهجور🔖1. درآمد
📍صحیفهی سجادیه به عنوان کتاب دعا و نیایش از چند جهت پیوندی ناگسستنی با اخلاق دارد. نخست آنکه محتوای بسیاری از دعاها و نیایشهای این کتاب، محتوایی اخلاقی است؛ بدین معنا که آنچه نیایشکننده با خدا میگوید و آنچه از خدا میخواهد چیزی جز فضایل اخلاقی نیست. دوم آنکه در چگونگی بیان نیازها و خواستها شیوهی بیان شیوهای اخلاقی است و درخواستکننده به عنوان انسانی مؤدب از خداوند اموری را درخواست میکند. سوم اینکه محتوای دعاها صرفاً دربردارندهی امور شخصی و منافع فردیِ دعا کننده نیست؛ بلکه به لحاظ اخلاقی دعاکننده خود را در قبال جامعهای که در آن زندگی میکند نیز مسئول میبیند و بنابراین برخی از آنچه که از خدا میخواهد توفیق الاهی برای دیگران است. نهایتاً اینکه در صحیفهی سجادیه، موقعیت امام سجاد(ع) به عنوان صاحب این اثر نیز ارتباط وثیقی با اخلاق در نیایش و دعا دارد. این نوشتار به این چهار مسأله میپردازد و کوشش میکند تا با توجه به مضامین صحیفهی سجادیه، هریک از این نسبتها را بین اخلاق و نیایش شفافتر سازد.
📍2. محتوای اخلاقی در دعاها و نیایشها
هر دعایی در صحیفهی سجادیه، کم و بیش دارای محتوای اخلاقی است. اما کیفیت و شکل محتوای اخلاقی آنها به یک گونه نیست. برخی از دعاهای این کتاب صبغهای کاملاً توحیدی دارند و در آنها امام سجاد(ع) تنها از خدا سخن گفته است. برخی دیگر اما به چگونگی رابطهی دعاکننده با جهان و با دیگران مربوطند و در آنها امام(ع) از خدا اموری را درخواست نموده است که نشان میدهند چگونگی معاشرت انسان با افراد پیرامون او چگونه باید باشد. دعاهای دیگری نیز در صحیفه هستند که صرفاً معطوف به امور فردی هستند و در آنها از خدا مسائلی که مربوط به خودِ دعاکننده است، درخواست شده است. این سه نوع درخواست، گاه در یک دعا هر سه وجود دارند؛ و گاه یک دعا کاملاً به یکی از این مضامین اختصاص یافته است.
2-1. خدا در صحیفهی سجادیه
در صحیفهی سجادیه هم خدا با اسماء و صفاتش توصیف میشود و هم افعال و آفرینش او مورد ستایش قرار میگیرد. به عنوان نمونه در نخستین دعای صحیفه میخوانیم: ﴿1﴾ الْحَمْدُ لِلَّهِ الْأَوَّلِ بِلَا أَوَّلٍ كَانَ قَبْلَهُ، وَ الآْخِرِ بِلَا آخِرٍ يَكُونُ بَعْدَهُ﴿2﴾ الَّذِي قَصُرَتْ عَنْ رُؤْيَتِهِ أَبْصَارُ النَّاظِرِينَ، وَ عَجَزَتْ عَنْ نَعْتِهِ أَوْهَامُ الْوَاصِفِينَ﴿3﴾ ابْتَدَعَ بِقُدْرَتِهِ الْخَلْقَ ابْتِدَاعاً، وَ اخْتَرَعَهُمْ عَلَى مَشِيَّتِهِ اخْتِرَاعاً یعنی «(1) همۀ ستایشها مخصوص خداست که اوّل است، بیآنکه اوّلی پیش از او بوده باشد و آخر است، بیآنکه آخری پس از او باشد (2) دیدۀ بینندگان از دیدنش کوتاه و گمان وصفکنندگان از ستودنش، ناتوان است (3) موجودات را به قدرتش آفرید، آفریدنی بیمانند؛ و آفریدهها را به ارادهاش ساخت، ساختنی بی مثال.».
نخستین دعای صحیفه پس بر شمردن صفات خدا، جهان را به عنوان آفرینش الاهی توصیف میکند و به بیان امور این جهان میپردازد؛ از زندگیای که خدا به همهی جانداران داده تا رزق و روزیای که بدانها میدهد؛ از قدرت و توانی که خداوند به ما برای تحرک اعضایمان داده است تا فقدان شکرگذاریمان و امکان بازگشت و توبهی ما به درگاه خدا. این توصیفها علاوه بر بیان صفات و اسمای الاهی، تلویحاً به چند و چون رابطهی انسان با خدا نیز میپردازند. در واقع، امام سجاد(ع)، در ضمن این توصیفها به همهی کسانی که مخاطب این کتاب هستند، درس خداشناسی میدهد.
📍در پایان همین دعای نخست، امام خدا را ستایش میکند و میفرماید ﴿27﴾ ثُمَّ لَهُ الْحَمْدُ مَكَانَ كُلِّ نِعْمَةٍ لَهُ عَلَيْنَا وَ عَلَى جَمِيعِ عِبَادِهِ الْمَاضِينَ وَ الْبَاقِينَ عَدَدَ مَا أَحَاطَ بِهِ عِلْمُهُ مِنْ جَمِيعِ الْأَشْيَاءِ، وَ مَكَانَ كُلِّ وَاحِدَةٍ مِنْهَا عَدَدُهَا أَضْعَافاً مُضَاعَفَةً أَبَداً سَرْمَداً إِلَى يَوْمِ الْقِيَامَةِ. یعنی: «سپس او را ستایش، به جای همۀ نعمتهایی که او بر ما و به تمام بندگان گذشتهاش و همۀ آنانی که هستند و میآیند، دارد، ستایشی به تعداد همهی اشیایی که دانش خدا بر آنها احاطه دارد و ستایشی به جای هر یک از اشیا به چندین برابر؛ ستایشی ابدی و همیشگی تا روز قیامت». امام در قالب این ستایش به مخاطبان دعا این نکته را میآموزد که هیچ ستایشی نمیتواند حقیقتاً جبران نعمتهای خداوند باشد. بدینترتیب، آدمی تنها حمد میگوید اما حمدگویی او تنها از این جهت است که حمدگفتنِ خدا برای خود انسان سودمند است نه آنکه بتوان با حمد و ستایشِ او، موهبتها و نعمتهایش را جبران کرد.
🌐متن کامل در سایت پژوهشکده اندیشه دینی معاصر@andishedinimoaser