پویش فردوسی

📢بیت هایی که از فردوسی نیست


#سجاد_آیدنلو


بیت بسیار پرآوازه‌ای هست که همواره آن را از فردوسی دانسته­ اند؛ اما بی­گمان و بی هیچ تردیدی سروده­ی او نیست. آن بیت چنین است:

«چنین گفت پیغمبر راستگوی/ ز گهواره تا گور دانش بجوی»

این بیت را بر سر در بسیاری از آموزشگاه­ها و دانشگاه­ها می­نویسند؛ اما از فردوسی نیست و مصراع دوم آن را کسی به نام «فخر الاسلام ذاکری» در سال ۱۳۱۵ مهی (:قمری) به نظم کشیده است. سراینده­ی مصراع نخست آن هنوز ناشناخته است.


- بیت بسیار آشنای:

«که رستم یلی بود در سیستان/ منش کرده­ام رستم داستان»

در هیچ­کدام از دست­نویس­های کهن شاهنامه دیده نمی­شود؛ حتا در چاپ­های غیرعلمی شاهنامه هم نمی­توانید آن را بیابید. این بیت در طومار و مجلس­ های نقالی و داستان­گویی شفاهی آمده است. کهن­ترین جایی که من توانسته­ ام نشانی از این بیت بیایم، در نسخه ­ی «طومار نقالان هفت ­لشکر» است که در سال ۱۲۹۹ مهی نوشته شده است، بی­آن­که در آنجا گفته شده باشد که این بیت از فردوسی است.
- بیت

«بسی رنج بردم در این سال سی/ عجم زنده کردم بدین پارسی»

در ۴ دست­نویس از ۱۵ دست­نویسی که پایه­ ی ویرایش آقای خالقی مطلق بوده است، دیده می­شود و در ۱۱ نسخه­ ی دیگر و نیز در دست­نویس کهن شاهنامه­ی کتابخانه­ی «سن­ژوزف» نیامده است؛


- بیت بسیار گزاینده و پست:

«زن و اژدها هر دو در خاک به/ جهان پاک از این هر دو ناپاک به»

در هیچ دست­نویسی از دست­نویس­های کهن شاهنامه دیده نمی­شود و بی­گمان از فردوسی نمی­تواند باشد. در برخی از دست­نویس­ های نزدیک به زمان ما و نیز چاپ­های غیرعلمی شاهنامه، این بیت را در «داستان سیاوش» گنجانده­ اند. کهن­ترین جایی که من توانسته­ ام نشانی از این بیت بیابم، در یکی از دست­نویس­ های «گرشاسپ­نامه»ی اسدی توسی است که در سال ۸۶۰ هجری نوشته شده است. حتا ویرایشگر «گرشاسپ­نامه»- حبیب یغمایی- هم این بیت را به حاشیه برده و شایسته ندانسته است که در متن کتاب اسدی توسی آورده شود. پیداست که این بیت از سده­ی نهم به این سو، زبانزد شده است.


- دو بیت:

«به روز نبرد آن یل ارجمند/ به شمشیر و خنجر به گرز و کمند

برید و درید و شکست و ببست/ یلان را سر و سینه و پا و دست»،

که آن را یکی از زیباترین نمونه­های آرایه­ی ادبی می­دانند و گمان می­کنند که از شاهنامه است، سروده­ی فردوسی نیست و در هیچ دست­نویس کهنی از شاهنامه نیامده است.


همواره خواست و پسند شاهنامه­ خوان­ها چنین بوده است که همه­ ی روایت­های ملی و پهلوانی ایران باید در کتابی به نام «شاهنامه» گردآوری شود و آن کتاب هم به نام و سروده­ی فردوسی باشد. بر اثر چنین برداشتی است که گذشتگان ما داستان­ها و منظومه ­هایی را به شاهنامه می­افزودند که سروده ­ی فردوسی نبود.

نمی­توان ناگفته گذاشت که بسیاری از بیت­ های افزوده­ شده به شاهنامه، از دید ادبی، زیبا و استوارند؛ چون شمار بسیاری از کاتبان شاهنامه، مردمان خوش­ذوق و بااستعدادی بوده­اند که بر اثر نوشتن چندین و چند باره­ی شاهنامه، این توانایی را یافته ­اند که بیت یا بیتهایی نزدیک به سخن فردوسی، به نظم بکشند و بسیاری را به این گمان بیفکنند که آن بیت­ها سروده­ی فردوسی است.



#پویش_فردوسی
@pooyesh_ferdowsi

🔸سندی برای سابقۀ سدۀ هفتمی دو بیت الحاقی «ز شیر شتر خوردن و سوسمار ...»
✍️#سجاد_آیدنلو

🔹از مشهورترین بیت‌های افزودۀ شهرت‌‌یافته به نام فردوسی که هنوز هم به‌‌نادرست برخی عرب‌‌ستیزان افراطی بدان‌ها استناد می‌‌کنند، این دو بیت پرتکرار است که:

ز شیر شتر خوردن و سوسمار
عرب را به جایی رسیده‌ست کار

که ملک عجمشان کند آرزو
تفو باد بر چرخ گردان تفو

از نسخ قدیمی و معتبر شاهنامه این دو بیت فقط در سه دست‌‌نویس لنینگراد (۷۳۳ق)، انستیتوی خاورشناسی فرهنگستان علوم شوروی (۸۴۹ق) و کراچی (۷۵۲ق) آمده است و نسخه‌‌های بریتانیا/ لندن (۶۷۵ق) و سن‌‌ژوزف (احتمالاً اواخر سدۀ هفتم و اوایل سدۀ هشتم) آن‌ها را ندارند.
با این حال به‌‌تازگی سندی معرّفی شده است که نشان می‌‌دهد این دو بیت ـ البتّه بدون تصریح به نام گوینده ـ در اواخر قرن هفتم و تقریباً هم‌‌زمان با تاریخ کتابت نسخۀ لندن/ بریتانیا (۶۷۵ق) نیز در میان برخی کاتبان و اهل شعر شناخته‌شده و متداول بوده است. در نسخه‌‌ای از دیوان کمال‌‌الدّین اصفهانی متعلّق به کتابخانۀ عزّت قویون ترکیّه که ظاهراً در یکی از سال‌های ۶۸۲ یا ۶۸۸ق نوشته شده است کاتب در میان رباعیّات کمال این دو بیت را هم آورده و این، نکتۀ درخور توجّهی است که دو بیت از قالب مثنوی و در وزنی متفاوت با وزن رباعی در بین رباعیّات کمال اصفهانی گنجانده شده است. نیّت کاتب هرچه بوده باشد این دست‌‌نویس فعلاً قدیمی‌‌ترین منبع ثبت دو بیت مشهورشده به نام فردوسی ـ تأکید می‌‌شود بی‌‌اشاره به نام فردوسی یا سرایندۀ دیگر و فقط در ضمن رباعیّات کمال اصفهانی ـ است و در ضبط آن‌ها نیز اختلافی جزئی با سه نسخۀ شاهنامه هست. بدین صورت که در مصراع دوم بیت نخست به‌ جای «به جایی»، «بدان‌جا» آمده است.


#پویش_فردوسی
@pooyesh_ferdowsi

#سجاد_آیدنلو:

هنوز هم شماری از شاهنامه‌دوستان و شاهنامه‌خوانان می‌پندارند که فردوسی حماسه ملی ایران را به فارسی سره سروده است که کتاب «فرهنگ‌واره لغات و ترکیبات عربی شاهنامه» نشان می‌دهد که چنین تصوّری نادرست است و در شاهنامه هم به تبع زبانِ هنجار و طبیعیِ زمانِ فردوسی، لغات و ترکیبات عربی استفاده شده است.

«نیم‌پخته ترنج» شامل بیست مقاله من در حوزۀ شاهنامه و ادب حماسی ایران است. این مقالات پیشتر در فاصله سال‌های 1386 تا 1396 در برخی مجلات و مجموعه‌ها (یادنامه‌ها و جشن‌نامه‌ها) چاپ شده و در این کتاب برای سهولت دسترسی علاقه‌مندان، دانشجویان و محققان در یک مجموعه گردآوری شده است. کتاب بعدی «فرهنگ‌واره لغات و ترکیبات عربی شاهنامه» هم، چنان که از نامش پیداست درباره واژه‌ها، ترکیبات و نام‌های خاص عربی و معرّبِ به کار رفته در متن شاهنامه است. در این کتاب 726 لغت، ترکیب و نام خاص عربی یا معرّب از بیت‌های شاهنامه استخراج و بررسی شده است.

در کتاب «نیم‌پخته ترنج» شامل بیست مقاله بنده، که به طور کلی درباره موضوعات اساطیری، آیینی، واژه شناسی، فولکلوریک (شفاهی- عامیانه) و تطبیقی است، کوشیده شده در هر یک از مقالات نکته یا فرضیه تازه‌ای طرح شود، مثلا در مقالۀ «اسفندیار ایزدی گیاهی؟» اولین بار این فرضیه پیش نهاده و با قراینی بررسی شده است که شاید اسفندیار هم مانند سیاوش در اصلِ اساطیریِ خویش از خدایان نباتی بوده است. در کتاب دوم هم به این پرسشِ بعضی از علاقه‌مندان شاهنامه پاسخ داده شده که آیا فردوسی در نظم شاهنامه لغات عربی هم به کار برده است یا خیر؟ این موضوع از دیرباز مطرح بوده و چنان که در مقدمه کتاب هم نوشته‌ام مقالات و رساله‌هایی نیز در این‌باره به زبان‌های فارسی، انگلیسی و فرانسوی تالیف شده، منتها این کارها هم بر اساس چاپ‌های نامعتبر یا نیمه‌معتبر شاهنامه صورت گرفته و هم عموماً از اطلاع و دسترس شاهنامه‌دوستان ایرانی خارج است، لذا در کتاب «فرهنگ‌واره لغات و ترکیبات عربی شاهنامه»، بنده بر اساس ویرایش دوم تصحیح دکتر خالقی مطلق به استخراج، طبقه‌بندی و معرفی و بررسی همۀ لغات و اسامی خاص عرب و معرّب و ترکیبات عربی- فارسی و معرب- فارسی شاهنامه پرداخته‌ام و آن را با مقدمه، فهرست‌ها، جدول‌ها و توضیحاتِ مستندِ لازم در اختیار علاقه‌مندان قرار داده‌ام.


مخاطب هر دو کتاب همۀ علاقه‌مندان، خوانندگان و محققان شاهنامه هستند. البته مقالات کتاب «نیم‌پخته ترنج» جنبه تحقیقی- تخصصی دارد و کتاب دوم (فرهنگ‌واره...) نسبت به آن عمومی‌تر است، به‌ویژه که هنوز هم شماری از شاهنامه‌دوستان و شاهنامه‌خوانان می‌پندارند که فردوسی حماسه ملی ایران را به فارسی سره سروده است و این کتاب مستنداً نشان می‌دهد که چنین تصوّری نادرست است و در شاهنامه هم به تبع زبانِ هنجار و طبیعیِ زمانِ فردوسی، لغات و ترکیبات عربی استفاده شده است.




#پویش_فردوسی
@pooyesh_ferdowsi

📢آیین بزرگداشت حکیم ابوالقاسم فردوسی و یادبود دکتر ابوالفضل خطیبی

🏵با سخنرانی:

#ژاله_آموزگار
#فریبا_شکوهی
#حسن_انوری
#علی‌_اشرف_صادقی
#محمود_جعفری_دهقی
#احمد_رضا_قائم‌_مقامی

🔸نقالی:
#پریسا_سیمین‌_مهر

📺پخش پیام تصویری از:

#جلال_خالقی_مطلق
#داريوش_آشوری
#محمد_جعفر_یا_حقی
#میر_جلال‌_الدین_کزازی
#چنگیز_مولایی
#تورج_دریایی
#سجاد_آیدنلو

🗓دوشنبه 25 اردیبهشت 1402 ساعت 17

🏡 سالن فردوسی

🔹برنامه به صورت حضوری برگزار می گردد.

🔹ورود برای همگان آزاد و رایگان است.

💢انجمن سرو سایه فکن💢
💢انجمن دوستداران شاهنامه البرز💢
💢خانه اندیشمندان علوم انسانی💢


#پویش_فردوسی

@pooyesh_ferdowsi

📢ویژه برنامه روز بزرگداشت حکیم ابوالقاسم فردوسی


🏵جایگاه آذربایجان غربی در شاهنامه و شاهنامه شناسی


🎙با سخنرانی : #سجاد_آیدنلو


🕰زمان :‌یکشنبه ۲۴‌اردیبهشت ماه
🏢جایگاه: اورمیه، خیابان امنیت طلب، کوی نیکان، سالن اجتماعات خانه مطبوعات استان


#پویش_فردوسی

@pooyesh_ferdowsi