▪️ شبیه یعنی چه؟ در این روزهای بسیار سرد، بازار مشابهت‌یابی میان پدیده‌های اکنونی با پدیده‌های تاریخی بسیار گرم است. توضیح پدیده‌ها با اشاره به نمونه‌های مشابه در تاریخ احتمالاً‌ عمری به اندازه خود تاریخ داشته باشد. همه هم از آن بهره می‌برند تا بگویند قضیه از چه قرار است. گویا خواص و عوام، متخصص و غیرمتخصص، تاریخ‌دان و تاریخ‌ندان از یافتن شباهت‌ها خوششان می‌آید! در همین ایران معاصر، کم‌وبیش همهٔ بازیگران صدر اسلام نمونه مشابهی داشته‌اند: از ابوذر و ابوجهل گرفته تا عمّار و عمر‌وعاص و ابوموسی اشعری. در تازه‌ترین نمونه از این شبیه‌یابی‌ها داریوش کریمی در بی‌بی‌سی فارسی (اینجا) یادداشتی نوشته و کوشیده میان اسما اسد، همسر بشار اسد، و فرح پهلوی، همسر محمدرضا شاه، مشابهت‌یابی کند. این شبیه‌سازی، درست یا نادرست، هواداران خاندان پهلوی را خوش نیامده و ایکس فارسی پرشده از هشتک #بی‌_بی‌_سی_پی_پی_خورد! در نمونه‌ای دیگر، چند روز پیش، دو چهره شناخته‌شده سیاسی، محمد سرافراز و حمیدرضا جلایی‌پور شرایط امروز ایران را با دو رویداد جنگی در دهه شصت مشابه دانسته‌اند! (اینجا) محمد سرافراز گفته: «شرایط امروز مشابه بعد از عملیات کربلای ۵ است، که بیشترین تلفات را داشتیم». از دیدگاه حمیدرضا جلایی‌پور: «شرایط امروز مشابه شرایط ماقبل از دست‌دادن فاو است». در گفتار عوام و خواص این شبیه‌یابی‌ها همیشه بوده؛ جلوی دهان مردم را هم نمی‌شود گرفت. اگرچه بهتر است که سیاست‌مداران از آن پرهیز کنند، چرا که دامان خودشان را هم می‌گیرد!  امّا آیا تاریخ‌نویسان هم حق دارند که در تاریخ‌نویسی از این الگو بهره ببرند؟ پاسخ به این پرسش را می‌توانید در فصل دوم از کفش سرخ خلیفه: فن بیان و مسئلهٔ منابع در تاریخ اجتماعی (نوشتهٔ ابراهیم موسی‌پور بشلی، نگارستان اندیشه، ۱۴۰۲) بیابید (به‌ویژه بنگرید به صفحه‌های ۹۸ - ۱۰۸ زیر عنوان شبیه یعنی چه؟). در جایی از بحث زیر عنوان تشابه یا تداعی؟ دکتر موسی‌پور جنبه‌ای از این مسئله را به روشنی بیان کرده: «اینکه با دیدن عناصری در یک پدیده به «یاد» پدیده‌ای دیگر بیفتیم و یا به یاد عناصری در یک پدیده دیگر بیفتیم، فرق دارد با اینکه بگوییم این پدیده با آن پدیده مشابه است یا این عناصر این پدیده مشابه‌اند با آن عناصر آن پدیده. درواقع، گزاره‌های حاکی از شباهت دو چیز متفاوت‌اند با گزاره‌های حاکی از اینکه دیدن اولی، دومی را تداعی کند. تداعی فرایندی روانی و ذهنی است؛ ...تداعی به اذهان وابسته است، ولی شباهت در عالم واقع اتفاق می‌افتد و امری واقعی است و باید همه اذهان یا اکثر ناظران بتوانند شباهت دو چیز را تأیید کنند، وگرنه شباهتی در واقع وجود ندارد و امری قابل بررسی تاریخی نیست». ▫️ معصومعلی پنجه ۲۷ آذر ۱۴۰۳ |  کوی اخلاص [در زمهریر روزهای تعطیل چسبیده به شوفاژ ] 🆔 https://t.center/HistoryandMemory