#گزیدۀ_مصاحبه🔅 بهاضافۀ پادکست (۷)
دربارۀ کتاب «
بازماندههایی از فرهنگ دوران جاهلی در تمدن اسلامی»
گفتوگو با
#امین_مهربانی 🔹در هفتمین قسمت از «بهاضافۀ پادکست» دورنما، دکتر امین مهربانی، دانشآموختهٔ ادیان تطبیقی و عضو گروه تاریخ اجتماعی بنیاد دائرةالمعارف اسلامی، از کتاب «بازماندههایی از فرهنگ دوران جاهلی در تمدن اسلامی» و ارتباط پژوهشهای انسانشناسانه با دین اسلام و بهویژه آرای ادوارد وسترمارک در این کتاب و ترجمۀ آن میگوید. مهربانی در ۱۳۹۸ از رسالۀ دکتریاش با عنوان «پیروان ادیان در ذهن و زبان ایرانیان مسلمان از آغاز حکومت صفویه تا پایان دورۀ قاجاریه» در دانشگاه تهران دفاع کرده است. برخی از مهمترین گفتههای او در این
مصاحبه از این قرارند:
🔻در ترجمهٔ فارسی، عنوان کتاب از «بازماندههای شرکآمیز در تمدن محمدی» به «بازماندههایی از فرهنگ دوران جاهلی در تمدن اسلامی» تغییر کرده است. تعبیر جاهلی که به جای شرکآمیز (پاگانی) بهکار رفته اینجا میتواند رهزن باشد؛ چراکه این تعبیر معمولاً برای اشاره به عرب پیش از اسلام استفاده میشود اما اینجا به فرهنگ پیشااسلامی منطقهٔ شمال افریقا اشاره دارد. بهعلاوه، صفت محمدی که پیشتر در مطالعات اسلام برای اشاره به مسلمانان استفاده میشده، و امروزه دیگر کاربردش صحیح نیست، بهدرستی با واژهٔ «اسلامی» جایگزین شده است. در مجموع، ترجمهٔ کتاب، با توجه به دشواریهای ناشی از فاصلهٔ زمانی ترجمه با تألیف اثر، ترجمهای متین و وفادار به متن است. در طول این صد سال، هم رویکردهای نظری و هم ترمینولوژی تغییر کرده است، مثلاً کاربرد واژهٔ بربر منسوخ شده و بهجای آن «آمازیغ» بهکار میرود.
🔻 امروزه سنت تطورگرای انسانشناسی و ارزشگذاری باورهای دیگران در بین انسانشناسان کاملاً منسوخ شده و روش کار مبتنی بر مشاهدهٔ مستقیم بهجای ارزشگذاری است. نسبیتگرایی فرهنگی و همدلی جزو اصول اولیهٔ این مطالعات است و ما حق نداریم باوری را که غیرصادق میدانیم از پژوهشمان کنار بگذاریم. هدف در این مطالعات شناخت انسان است و دینِ عامیانه یا دین انسانهای بدوی را نمیتوان از دایرهٔ پژوهش کنار گذاشت.
🔻یکی از فواید قومشناسی این است که صدایی برای اقلیتهای خاموش ایجاد کرده تا فرهنگ این اقوام هم بهچشم بیاید و دیده شود. همیشه نخبگان دینی بودهاند که راستکیشی دینی را تعریف میکردهاند و اتنوگرافی در حوزهٔ دین توانست این دینِ زیسته را ثبت کند و تاثیر آن را در شکلدهی انواع گفتمانها مشخص کند و آن را از انحصار نخبگان دینی و شیوههای الهیاتی درآورد.
🔻قومنگاری به شکل آکادمیک در ایران با آثاری مثل «نیرنگستان» صادق هدایت و آثار هنری ماسه آغاز شد. دوران طلایی مطالعات قومنگاری در ایران بین دههٔ ۱۳۳۰ تا ۱۳۵۰ شمسی بود که منشأ خدمات زیادی قرار گرفت. افرادی چون انجوینژاد شیرازی و صادق همایونی با ایدههای ملیگرایانه آثار قابلتوجهی تولید کردند و شاید بهنوعی فضا از این حجم کار اشباع شد. در سالهای اخیر و بعد از آن اشباع، دوباره گرایشی به سمت قومنگاری و انسانشناسی آکادمیک در ایران میبینیم.
🔻باورداشتهای مربوط به علوم خفیه و طلسمات و سِحر بسیار گسترده است. با توجه به سرچشمههای مشترک، ممکن است شباهتهایی بین این باورداشتها در ایران و فرهنگ شمال افریقا هم ببینیم. در هر دو فرهنگ بخشی از این باورداشتها تحت تأثیر باور اسلامی است. بخش دیگری هم از فرهنگ پیشین منطقه است که به دین سرریز شده. مثلاً مشابه آنچه در مفهوم دیوانه (دیوزده) در فارسی داریم دقیقاً در عربی در مجنون (جنزده) دیده میشود. چشمزخم هم وضع مشابهی دارد. این یکی از قدیمیترین باورهای جوامع ابتدایی است و در نتیجه در مناطق مختلف خردهفرهنگهای مشابه ایجاد میکند.
✔️ فایل صوتی این گفتوگو را در
تارنمای دورنما (صفحۀ شنیدنیها) و همچنین
کانال تلگرام دورنما میتوانید بشنوید.
@doornamaa