#گزیدۀ_مقاله 🔹در جستوجوی تعریفی فراگیر از اسلام
(مروری بر کتاب «اسلام چیست؟ معنای اسلامیبودن» اثر
#شهاب_احمد)
✍️ #فاطمه_مصلحزاده برخی از بخشهای مهم مقاله از این قرارند:
🔻کتاب با شش پرسش کلیدی دربارهٔ اسلام آغاز میشود. هر یک از این پرسشها مربوط به یکی از حوزههاییاند که احمد معتقد است بهنوعی بیرون از اسلام تلقی شدهاند، میزان اسلامیبودنشان مورد سؤال بوده است یا در حاشیههای اسلام دیده شدهاند: فلسفهٔ اسلامی، تصوف، حکمت اشراق و وحدت وجود، آثار ادبی عاشقانه مثل دیوان حافظ، اَشکال مختلف هنر اسلامی، و برخی متون پزشکی اسلامی که در آنها نگرش مثبت به شرابنوشی دیده میشود. وجه مشترک این حوزهها تناقضی است که میان پسوند اسلامیشان با محتوای (غیر؟)اسلامی خود دارند.
🔻احمد یکی از اشکالها در مفهومسازیهای موجود از اسلام را زیادهروی در تعیین حدومرز یا تعریف اسلام میداند که باعث میشود اسلام را به مفهومی مرکزی، جوهر اسلام یا هستهٔ مرکزی اسلام تقلیل بدهند که آن را اسلام «صحیح» یا «ناب» یا «راستین» مینامند. این گرایش اغلب به بخشهای خاصی از اسلام، اغلب فقه و حقوق، اولویت میدهد و آن آموزهها را اسلام حقیقی میخواند. روی دیگر این سکه گرایشی در جهت مخالف است که میخواهد تعریف اسلام را تا جایی باز کند که هیچ نماینده و سخنگویی برای اسلام وجود نداشته باشد. این گرایش چنان کثرتگراست که به تعریفی واحد از اسلام تن نمیدهد و دربارهٔ «اسلامها» بهجای «اسلام» حرف میزند.
🔻برای رسیدن به مفهومسازی جدید از اسلام، احمد بر این نکته تأکید میکند که باید طیف وسیعی از عناصر و ارزشهای مرتبط با اسلام انسانی و تاریخی مثل ابهام، خلاقیت، نسبیگرایی، و تضاد را درنظرگرفت؛ و نیز نباید فضا را برای گفتمانهای خلاقی چون ادبیات، هنر و موسیقی تنگ کرد.
🔻احمد اسلام را همچون «مشارکتی هرمنوتیکی با وحی» میبیند. از نگاه او، اسلام طیفی چندوجهی است که جنبههای مختلف زندگی انسان را دربرمیگیرد، ازجمله مشارکت فکری، مادی، معنوی، جسمانی، خیالی، روانی، اجتماعی و گفتمانی. همهٔ اینها با این هدف انجام میشوند که مسلمانان بتوانند با ارجاع به وحی الهی، در زندگی خود نظام ایجاد کنند و به زندگیشان معنا ببخشند.
🔻برای درک معنای «هرمنوتیک اسلامی»، از نظر احمد، باید ابتدا کُنش وحیانی و ساختار و منطق آن را توضیح داد. «متنِ» وحی نیازمند اعتقاد به واقعیت یا حقیقتی نادیدنی است که بهعنوان «پیش-متن» پسِ پشت آن متن وحیانی در جهان دیدنی قرار بگیرد؛ کنش وحیانی، متن، و حقیقت وحیانی به این پیش-متن وابسته و مشروطاند. بنابراین، پیش-متن از نظر هستیشناختی بر متن مقدم است و احمد با استفاده از این مفهوم میکوشد توضیح دهد که چگونه شیوههای مختلف تولید معنا و حقیقت در میان مسلمانان شکل گرفته است.
🔻احمد همچنین مفهوم «پسِ-متن» را به معنایی فراتر از پسزمینهٔ تاریخی و اجتماعی زمان وحی مطرح میکند. هیچ مشارکت هرمنوتیکی با وحی نمیتواند در خلأ اتفاق بیفتد و لاجرم در بافتی شکل میگیرد که پیش از آن با معانیای که از دل اسلام بیرون آمده اشباع شده است. پسِ-متن به مجموعهای از معنا اشاره دارد که خود محصول مشارکتهای هرمنوتیکی پیشین با وحی است.
🔻احمد مدلی پیشنهاد داده که براساس آن فرد مسلمان میتواند با تضادهای درونی اسلام کنار بیاید و در این تضادها زندگی کند. اما اسلام را نباید فقط نتیجهٔ مشارکتهای فردی با وحی دانست. اینجا احمد بحث را به سطح بعدی یعنی ساختار جامعه میبرد و میپرسد چه دینامیکی در جامعهٔ مسلمانان وجود داشته/دارد که موجب میشود مسلمانان بتوانند در میانهٔ این تضادها زندگی کنند.
🔻نویسنده تلاش بزرگی برای نوشتن این کتاب انجام داده که در آن نمونههای بسیار متنوعی از متون تولیدشده در نقاط مختلف قلمرو اسلام از «بالکان تا بنگال» به زبانهای مختلف آمده تا تصویری جامع از «پدیدهٔ انسانی و تاریخیِ» اسلام به مخاطب ارائه کند. بهعلاوه، از دادهها و نظریههایی در حوزههای مختلف بیرون از مطالعات اسلام بهره میگیرد تا مفهومسازی خود را شکل دهد و بهاین ترتیب، گامی بزرگ در تقویت بحثهای نظری دربارهٔ اسلام برمیدارد.
🔻کتاب احمد را باید از منظر انتقادی هم دید. ازجمله باید گفت توجه به گفتمانهای حاشیهای در اسلام تنها محدود به تصوف و فلسفه و هنر و ادبیات نیست و احمد گفتمانها و گروههای حاشیهنشین دیگری را نادیده میگیرد، مثلاً گفتمان و تجربههای زنان.
✔️ نسخۀ کامل مقاله را دریافت کنید:
نسخۀ متنی |
نسخۀ صوتی #شهاب_احمد#اسلام_چیست#هرمنوتیک_اسلامی@doornamaa