🔍 کوثر: از اسطوره تا سوره [فرستهی دوم]
✨ متنپژوهی | زیرمتنهای متون مقدس
📌 «کوثر» در نوشتارگان یونانی و سنگنبشتههای عربستانی پیشااسلامی 🔻در
فرستهی پیشین از خاستگاه اوگاریتی واژهی کوثر بهمنزلهی خدایی دونپایه در مجموعهی خدایان اوگاریتی و کنعانی نوشتم که صنعتگر خدایان بوده است. کوثر ماهر و خردمند است (کوثر-و-خسیس)، فرزندِ دریاست، و فرزندِ همریزی آبهاست. این دو عبارت اخیر —که نقش «آب» و «جریان آب» و «همریزی آبها» را پررنگ میکنند— در فهم تفسیرهایی که مسلمانان از سورهی کوثر و واژهی کوثر در همان سدههای آغازین ظهور اسلام ارائه دادهاند بسیار راهگشاست.
🔻 واژهی کوثر را پس از متون اوگاریتی و کنعانی میتوان در متون سُریانی،
یونانی، و زبانهای عربستانیِ پیشااسلامی ردیابی کرد. خوآن کول (Juan Cole) در مقالهای با عنوان «چوبهی کوثر، سپرِ هِفِیْستوس: الکوثر در سورهی ۱۰۸ قرآن بهمثابهی اختلاطی در باستان متاخر» که در گردهمآیی مجازی سالیانهی جمعیت بینالمللی مطالعات قرآنی (IQSA) در سال ۲۰۲۰ ارائه کرد نه فقط حضور این واژه در نوشتارگان
یونانی و پیشااسلامی را نشان داد بلکه مدعی شد که این واژهی تکآمد (لفظِ فرید) در قرآن خاستگاهی غیر از ریشهی اوگاریتی آن نمیتواند داشته باشد. او همچنین ادعا میکند که مفسران مسلمان در نخستین سدههای ظهور اسلام از ریشههای اوگاریتی این واژه و ارتباط روایت اسطورهای آن با «آب» آگاهی داشتهاند. از همین روست که کوثر در تفاسیر اسلامی بعضاً به رود یا جریان آب یا حوضی در بهشت برگردانده شده است. خوآن کول همچنین مدعی میشود که معنای «خیر کثیر» برای واژهی کوثر که در بعضی از تفاسیر اسلامی دیده میشود در سیاق عبارات سورهی کوثر هیچ وجهی ندارد.
🔻 ترجمهی فارسیِ چکیدهی مقالهی خوآن کول را در زیر میآورم:
📖 این مقاله استدلال میکند که اصطلاح «الکوثر» در سورهی کوثر<۱۰۸> از قرآن در شخصیتی از فرهنگ سامیِ غربی یعنی شخصیتِ «کوثر و خسیس» —که خدای صنعتگر و یاور بعل در چرخههای حماسی اوگاریتی است— ریشه دارد. در پیروی از نظریههای ویلیام اَلبرایت (William Foxwell Albright) و جان بروان (John Pairman Brown)، این مقاله استدلال میکند که این نام —یعنی «کوثر»— اصطلاحی مشهور و ضربالمثلگونه شده است و به معنای چیزی مانند «کمک الهی» یا «پایمردی» است.
📖 فیلونِ بیبلوسی در سدهی یکم میلادی گفت که اهالیِ شام که در فرهنگ هلنیستی میزیستند «کوثر» را همان «هِفِیْستوس» میدانستند [هِفِیْستوس نام خدایی از خدایان
یونانی است که ایزد صنعتگری است]. این نام —یعنی «کوثر»— بر روی سنگ قبری منسوب به سدهی سوم میلادی در شام/سوریه که در نزدیکی حَماة یافت شده است وجود دارد که از «کوثر پسرِ باسوس» (βασσου Χαuθαρ) نام میبرد.
📖 اختلاط و ادغامِ «کوثر» و «هِفِیْستوس» در فرهنگ خاور نزدیک به دلیل آنچه ممکن است در مورد دلالتهای ضمنی واژهی «کوثر» به ما بگوید نیز مورد توجه قرار گرفته است. به این مطلب اشاره شده است که یکی از آخرین نوافلاطونیانِ بیدین، داماسکیوسِ دمشقی (درگذشته به حدود سال ۵۵۰ میلادی) گفته است که در اندیشهی اهالی شام، اولوموس —یا همان ابدیت— است که «کوثرِ (کوسوروسِ) فاتح» را به وجود میآورد.
📖 رودی پارت استدلال کرده است که ف-ت-ح در قرآن، به معنای واقعی کلمه به معنای «گشایش» است، در واقع باید به «موفقیت» ترجمه شود. از این رو، «فاتح» کسی است که موفقیت را به ارمغان میآورد. همچنین، احمد الجلاد نشان داده است که بخشهایی از حماسهی بعل در کتیبههای عربی قدیم صفائی دیده میشود و بعل چهارمین خدای ذکر شده از نظر بسامدِ تکرار در آن سنگنبشتهها بوده است، و این امر باعث میشود که کوثر برای مردمان عربزبان به خوبی شناخته شده باشد.
📖 در نهایت، شباهتی میان حدیثی که یکی از نخستین مفسران مسلمان، مُقاتل بن سلیمان، که کوثر را به عنوان رودخانهای در بهشت نشان میدهد و عناصر چرخهی بعل را نشان میدهد که کوثر در حال ساخت پنجرهی کاخی برای بعل است که از طریق آن جریانی از آبِ باران از آسمان به زمین میریزد.
در مقابل، میتوان نشان داد که روایت منسوب به ابن عباس که کوثر را خیر یا «خیر کثیر» میداند در سیاق این سوره معنا ندارد. افزون بر این، تنها همزادِ سامی برای ریشهی ک-ث-ر عربی ریشهی اوگاریتیِ آن است، که در آن زبان به معنای «خوب» یا «فراوانی» نیست، بلکه به معنای «ماهر» است. به همین دلیل است که آن را برای خدای صنعتگر به کار میبردند.
#متنپژوهی #قرآنپژوهی #زیرمتن #یونانی #سنگنبشته #کوثر #هفیستوس#Philology #Quranic_Studies #Sub_Text #Greek #Inscription #Kothar #Kawthar #Hephaestus🖋 زهیر میرکریمی
@anqanotesدر روزهای آینده ادامه دارد...