🔍 سرزمینِ پیامبرپرورِ عربستان
✨ معرفی منابع
📌 بریدههایی از متنِ مقالهی «عربستان: مستعد برای وحی» نوشتهی گوردِن نیوبی، منتشر شده در کتاب همراه راتلج برای قرآن، ۲۰۲۲ میلادی
🔅 گوردن نیوبی در این مقاله به این پرسش بنیادی میپردازد که «چرا جنبش محمد، و متعاقباً اسلام، در عربستان ظهور کرد؟» بخشهایی از مقالهی او را در زیر میآورم.
🔻 دیرزمانی است که مورخان درشگفتاند که چرا عربستان زادگاه اسلام بوده است. پاسخِ مسلمانِ مؤمن این است که: "چون خدا خواسته است." اما برای مورّخانِ دین، پاسخ با جغرافیا، اقلیم، سیاست، جنگ، تجارت، و دیگر مؤلفههایی سر و کار دارد که با تاریخِ دینیِ دوران باستان متأخر در شرقِ مدیترانه درآمیختهاند. و از آنجایی که هیچ مؤلفهای بهتنهایی پاسخی کامل ارائه نخواهد کرد، این وظیفهی مورّخان است که همهی شواهد موجود را گرد هم بیاورند و بهترین فرضیه را از دل شواهد ارائه کنند.
🔻 به نظر میآید که انگارهی «دینِ دارای کتاب»، که به معنای «وحی الهی به صورت مکتوب» است، درست پیش از حیات محمّد و در زمانهی حیات او موضوعِ مهم و محبوبی در عربستان بوده است. این مسأله قطعاً با علاقه و مداخلهی قدرتهای بزرگ —رومیان بیزانسی و پارسیان ساسانی— تشدید میشده است، زیرا که آنها از درون و پیرامونِ شبهجزیرهی عربستان یهودیان و مسیحیان را بهمثابهی عاملانی فعال برای بلندپروازیهایشان به کار میگرفتند.
🔻 از سوی دیگر، مبلّغان یهودی و مسیحی در عربستان زمینهای مساعد مییافتند زیرا که عربستانیها علاقهمند بودند که حولِ جماعتهای مُتِنَسّک و باورمندی ائتلاف کنند که مرجعیتشان از سخنان مکتوبِ خدا گرفته میشد. عربستان، که به سبب همهی نیروهایی که از پیرامون بر آن وارد میشدند، بیش-از-اندازه-دینی شده بود، به اینجا رسید که بخواهد درکی از «عرببودن»، تصوری فراگیر از خدا، و وحیای به زبان خودش (یعنی عربی) داشته باشد.
🔅 همین خط فکری را دِوین استوآرت در مقالهای با عنوان «پیشنهادی فروتنانه برای مطالعات اسلام» آورده است، البته به بیانی دیگر، و مؤیَّد به نقلهای اسلامی. به گفتهی او، سرزمین عربستان محل ظهور جنبشهای دینی متعددی بوده است که محمّد فقط یکی از آنها است، هرچند جنبش دینیِ محمّد این بخت را یافته است که بر دیگر جنبشهای دینی عربستان فائق شود. آنچه در نقلهای اسلامی از نحوهی ظهور و تسلط اسلام میخوانیم را شاید بتوان «تاریخ نجات» یا «تبیین و تفسیر گزینشیِ وقایع و منابع در راستای توجیهِ روایتِ مطلوب» نام نهاد. بخشی از مقالهی او را در ادامه میآورم.
🔻 دینِ مشرکانهی پیشااسلامی نیز دربردارندهی سنّتی برای «
پیامبری» (نبوّت) بود، و این مطلبی است که، تا جایی که من اطلاع دارم، در کتابهایی که به معرفی اسلام میپردازند منعکس نشده است. محمّد در زمانهاش یگانه پیامبرِ عربستان نبود: مَسلَمَه (یا مُسَیلِمَه) ابن حبیب پیامبرِ قبیلهی بنوحنیفه بود در یَمامه؛ سَجاح نبیّهی (پیامبرِ زن) قبیلهی بنوتمیم در عربستانِ مرکزی بود؛ الأسود العَنسی پیامبرِ قبیلهی مذحج در یمن بود؛ و طُلَیحه ابن خُوَیلد پیامبرِ قبیلهی بنو أسد بود.
🔻 نوشتارهایی که اسلام را معرفی میکنند گزارش نمیکنند که در طول سدهی هفتم میلادی
عربستان خانهی پیامبرانِ متعددی بوده است که هریک جنبش دینی خودش را رهبری میکرده است. این نوشتارها ذکر نمیکنند که جنبشِ محمّد آنقدر رشد کرد که قویترین جنبش دینی گشت و بر دیگر جنبشهای دینی فائق شد و آنها را سرکوب کرد. از جملهی این جنبشهای سرکوبشده دومین جنبش قدرتمند دینی، یعنی جنبش مسیلمه بود، که در نقلهای اسلامی با نام «مسیلمهی کذاب» شناخته میشود.
📗 برای دسترسی به مقالهها بنگرید به:
Newby, Gordon D. "Arabia: Ripe for Revelation." in
The Routledge Companion to the Quran, ed. George Archer, Maria Dakaka, and Daniel Madigan (London:Routledge, 2022), 13-22.
Stewart, Dewin. “A Modest Proposal for Islamic Studies.” in
Identity, Politics and the Study of Islam: Current Dilemmas in the Study of Religions, ed. Matt Sheedy (Sheffield:Equinox Publishing Limited, 2018), 177–178.
Photo Credit: Epic Maps - Topography of the Middle East
#اسلام #اسلامپژوهی #محمد #مسیلمه #پیامبری #نبوت #عربستان 🖋 زهیر میرکریمی
@anqanotes