📌 بگو پناه میبریم به او، از آنچه او آفریده است...
✨ سورههای فلق و ناس در قرآن و نسبتشان با تعویذات و طلسمها در دوران باستان متأخر
🖋 یادداشتهای دینپژوهان | مجید سلیمانی
🔻 عموم کتب، مجموعهها، و مصحفها مقدمه و مؤخرهای دارند مرتبط به مضمونِ آن کتاب یا مناسکِ مرتبط با تلاوت آن. در خصوص متون مقدس، این متنها میتوانند بسیار کوتاه و ساده باشند، از مقولهی ستایش و سپاس، دعا، طلب آمرزش و برکت، یا از آن سو، پناه و ایمنیجستن در مقابل اهریمن و دیگر نیروهای شرور.
🔻 مشهور است، یعنی ابن ندیم در «الفهرست» میگوید، که قرآنِ ابن مسعود، سورهی فاتحه و دو سوره پایانی قرآنِ عثمانی، یعنی
فلق و ناس، را نداشت. از منظر پژوهشهای تاریخی–انتقادی، در خصوص سورهی فاتحه، با توجه به مضمون و جایگاه آن در ترتیب سُوَر قرآنی، کمتر اختلافی هست که به واقع دعای گشایش کتاب است: «فاتحة الکتاب». از آن سو امّا، در خصوص دو سورهی نهایی، یعنی سورههای
فلق و ناس، این شهرت کمتر است که به نوعی دعا یا اوراد «خاتمة الکتاب» باشند.
🔻 از «قُل» آغازین که بگذریم، هر دو سوره با «اعوذ» آغاز میشوند، پناه بردن به خداوند از شرّ شیطان و دیگر نیروها یا اعمال اهریمنی چون ظلمت، زنان دمنده در گرهها، حسد حسودان. این «اعوذ» و پناه بردن به «رب» در پایان مصحف را مقایسه کنید با «اعوذ بالله من الشیطان الرجیم» که حتی امروزه هم به هنگام گشایش مصحف خوانده میشود. هر دو سوره هم از قدیم تحت عنوان «مُعَوِّذَتَان» به هم پیوسته بودهاند. در متن هر دو سوره، «رب»، که نام کهنترِ خداوند است، نسبت به الله، غلبه دارد. از منظر ترتیب بلندی، این دو سوره کوتاهترین نیستند و به واقع میتوانستند در این ترتیب پیشتر ظاهر شوند و به مثال سورهی اخلاص پس از آنها بیاید و با مضمون خاص خود خاتمهی کتاب باشد.
🔅 یک دیدگاه آن است که این دو سوره (که شاید هم یکی بودهاند)، یک نوع انجامه، ترقیمه، یا دعای پایانی مصحف بودهاند که کاتبان مصحف، بنا به سنتی مرسوم، به متن افزودهاند و بعد در برخی مصاحف (و نه، به مثال، در مصحف ابن مسعود)، به بخشی از متن اصلی تبدیل شدهاند. در نسخ کهن ادبی هم نمونههایی دیده میشود که گاه دعای پایانی کاتب، بعدها بخشی از متن اصلی تلقی شده است.
🔅 دیدگاهی دیگر بر آن است که موضوع تعویذ، نه کاتب یا خواننده، که خود متن قرآنی بوده است، یعنی دعا بلکه اوراد که جمعکنندگان قرآن، بنا به سنّتی قدیمی، در خصوص حفظ این مصحف نوجمعشده در پایان آن آوردهاند. خواندن ورد یا دعا جهت حفظ کلام الهی، که خود بعدها نقش طلسم و تعویذ را داشته است، به نظر غریب میآید ولی ممکن است، یادآور آنچه مولانا از قول ملائک آورده است:
انبیا با دشمنان برمیتنند / پس ملائک ربِّ سلِّم میزنند
کاین چراغی را که هست او نورْکار / از پُف و دَمهای دزدان دور دار...
نزدیکی «دَمهای دزدان» و «نفّاثات» هم قابل توجه است امّا اینجا نظر به اصل دعاست، در حفظ پیامی الهی.
🔻 در این نوع تحقیقات، که سابقهاش به خود نولدِکِه میرسد، مشکل اصلی فقدان متون کهنتر عربی است که فرضیات را با شواهد بیشتر و بهتری پشتیبانی کند. با این مقدمه،
پُل نُیِنْکِرچِن، از محققان قرآنپژوهِ فرانسوی–انگلیسی، پژوهش جالبی انجام داده و سعی کرده است تا ساختار و شباهت این نوع تعویذات، و عبارات رایج آن را، در متون سُریانی کهن و همچنین در ظرفها، طلسمها، و دیگر متون رفعِ بلا که در منطقهی شام تا خوزستان و میان سدههای چهارم تا هشتم میلادی پیدا شده است نشان دهد، شواهدی تاریخی در فرهنگ و زبانی نزدیک به قرآن.
🖋 مجید سلیمانی
——————
📝 سخنرانی پُل نُیِنْکِرچِن با عنوان «
اشیاء سحرآمیزِ دوران باستان متأخر و شکلگیریِ قرآن» در همایش «
سوریهی امَوی: بافتاری برای قرآن؟» به تاریخ ۲۰ مِی ۲۰۲۱ میلادی در
اینجا در دسترس است. ۳۳ دقیقهی نخست معرفی مقاله و سخنان نُیِنْکِرچِن است و سپس پرسشوپاسخ. جز چند دقیقهی ابتدایی که به زبان فرانسوی است، بقیهی سخنرانی و پرسشوپاسخ به زبان انگلیسی است.
نُیِنْکِرچِن در این مقاله اشیاء باستانشناختی و ظروفی را از دوران باستان متأخر در مناطق شمال عربستان، شام و میانرودان نشان میدهد که در آنها تعویذات و طلسمهایی به آرامی و سریانی و عِبری نگاشته شدهاند که هم ساختار و هم عباراتی بسیار مشابه عبارات سورههای
فلق و ناس دارند.
📗 برای دسترسی به سخنرانی بنگرید به:
Paul Neuenkirchen, “Late Antique Magical Objects and the Shaping of the Qur'ān” in La Syrie omeyyade, un contexte pour le Coran ?, 2021/05/20.
#قرآن #قرآنپژوهی #فلق #ناس #باستان_متأخر🖋 زهیر میرکریمی
@anqanotes