تقدیم به جناب #فرهاد_چاییچی عزیز و عشقی که از آن سر دنیا به این زادبوم نشان میدهد.
چکیده کهنترین ساعت پیچیدۀ شناخته شده در ایران ساعت آبی رصدخانه #مدرسه_رکنیه_یزد به تاریخ 725ق/1324م است. پس از آن در حدود سال 877ق/1473م «فخرالدین علیکاشی» یک ساعت آبی برای #مجموعه_شکوهمند_عمادی در #کاشان ساخت.
دو دهه بعدتر محمدحافظ، #مخترع_اصفهانی، یک ساعت برای این مجموعه ساخت که در نوع خود یکی از #اولین_ساعتهای_مکانیکی دنیای مشرق زمین بود. در زمان #شاهعباس_اول با از کار افتادن ساعت محمدحافظ، نمونه دیگری توسط ملا عنایت ساخته شد. این ساعتها از ظرافتهای هنری نیز برخوردار بودند و در رأس هر ساعت #پیکرکهای_انسانی_و_حیوانی متعددی در آنها حرکت میکردند.
این مقاله با تحلیل و بررسی متون تاریخی به #سه_ساعت_مجموعه_عمادی_کاشان پرداخته و در صدد پاسخگویی به سؤالاتی مانند سیر تطور تاریخی این ساعتها، گونهشناسی آنها و نیز علل تداوم رونق ساعت این مجموعه برای مدت دو قرن است.
یافتهها نشان میدهد که ساعت ملا عنایت احیای ساعت آبی فخرالدین علی و از نوع ساعت آبی #اسماعیل_الجزری است که قرنها در #دنیای_اسلام سابقه داشته است. گویا وقتی #ساعت_مکانیکی محمدحافظ رو به اختلال رفته و کسی نتوانسته آن را احیا کند، بهناچار سراغ فن ساعتی بومی رفتهاند که با آن آشنا بوده و میتوانستهاند آن را راهاندازی کنند.
دوام وجود ساعت در این میدان به دو نیروی کار متخصص و عادی احتیاج داشته که جز از طریق ایجاد نهاد وقف امکانپذیر نبوده و هزینههای جاری آن نیز از طریق رقبات متعدد وقف شده بر آن تأمین میشد.
#مجموعۀ_عمادی_کاشان در دورۀ #قرا_قویونلوها مجموعۀ عظیمی در ابتدای #بازار_کاشان (معروف به #میدان_سنگ) توسط #عمادالدین_محمود_شروانی (یا شیروانی) احداث شده است. بر اساس وقفنامۀ مورخ 877ق، این مجموعه شامل مسجد، مدرسه، خانقاه، دارالشفا، حمام و عمارت «وقت و ساعت» بود که رقبات زیادی شامل چندین قنات، مزرعه و دکان بر آن وقف شده است (نک: شهشهانی، 1336). این سند مهم حاوي چهار وقفنامه در دو سمت يك طومار است که از چسباندن چندين قطعۀ كاغذ ساخته شده است. این وقفنامه به ابعاد 33×670 سانتیمتر در کتابخانۀ ملی ایران نگهداری میشود و یکی از بزرگترین وقفنامههای طوماری ایران است. مجموعۀ عمادی در دوران صفوی نیز رونق داشته چنان که مجدالدین حسینی در کتاب زینت المجالس (تالیف: 1004ق) ضمن توصیف بازار کاشان از این مجموعه شکوهمند یاد میکند: «و مثل راسته بازار کاشان در تمام جهان نیست طول آن بازار تخميناً دو هزار قدم باشد و تمام میان میدان کاشان فرش سنگ انداختهاند و بر چهار طرف عمارت عالیه ساختهاند. بر يك حد ضلعش مدرسه و دارالشفائی ترتیب دادهاند و در مقابل آن بر ضلع دیگرش خواجه عمادالدین شروانی که بانی میدان و مدرسه مذکور است، مسجدی وسیع ساخته و هم خواجه مشاراليه بر ضلع شرقی میدان حمامی و کاروانسرایی باتمام رسانیده و در ضلع غربی آن کارونسرایی دیگر عمارت کرده و بر اینجانب محمد مخترع عمارتی مختصر در جنب دارالشفا ساخته ...» (مجدی الحسینی، 1342: 772). از این گزارش معلوم میشود که میدان و بناهای اطراف آن مانند مدرسه، بیمارستان، مسجد، حمام، کاروانسرا و عمارت وقت و ساعت حداقل تا میانۀ حکومت صفوی و حدود دو قرن بعد از وقف برقرار بوده است. البته در این گزارش به خانقاه اشاره نشده است. معلوم نیست آیا صاحب #زینت_المجالس فراموش کرده بدان اشاره کند یا این خانقاه با توجه به قدرت گرفتن علمای شیعه که با تصوف مخالفت میکردند در شهر شیعه نشینی چون کاشان دوام نیاورده و کاربرد خود را از دست داده است. امروزه از مجموعۀ عمادی تنها مسجد باشکوه آن بر جای مانده و از سایر بناهای آن خبری نیست. بر اساس کتیبۀ سنگ قبر عمادالدین، وی در سال 882ق از دنیا رفته است. با توجه به اینکه مسجد میرعماد بنا بر کتیبۀ آن در سال 868ق ساخته شده و وقفنامۀ آن به سال 877ق نوشته شده، معلوم میشود که وی احتمالاً در خلال سالهای 868 تا 882 حداقل بهمدت پانزده سال در این شهر سکونت داشته است. امروزه دو سنگقبر صندوقهای که شباهت زیادی باهم دارند باقیمانده که یکی از آنها متعلق به عمادالدین است. #محمد_مشهدی_نوشآبادی https://www.instagram.com/p/CaAP6rXs7ut/?utm_medium=share_sheet