پویش فردوسی

#نکات_پزشکی_در_ماجرای_زادن_رستم


شگفت انگیزترین بحث از مسائل پزشکی در شاهنامه جریان زادن رستم است که با کمک نیروی ماورالطبیعی چون سیمرغ انجام می شود. باید گفت «رودابه تنها زنی است که سیمرغ او را در زادن فرزند یاری می کند".۱ گرچه پس از شاهنامه، سیمرغ هرگز این نقش طبیبانه را در متون و روایات بازنیافته و تنها محدود به مرزهای عرفانی می گردد.۲

در توصیه های پزشکی ای که فردوسی بدان ها اشاره می کند چند نکته مهم وجود دارد که با علم پزشکی کنونی همخوانی دارد که در ادامه بدان ها پرداخته می شود:

۱. بیهوش کردن بیمار:

نخستین به می ماه را مست کن
ز دل بیم و اندیشه را پست کن

(دفتر اول، پادشاهی منوچهر، ۲۶۶: ۱۴۸۵)

در ایران باستان مِی یا شراب، یکی از ابزارهـای بیهوشی بود که سبب حالت بی حسی و خواب آلودگی (نارکوزیس) می گشت. امروزه روشن شده است که در صورت رسیدن میزان الکل، به سه سانتیمتر مکعب، در یک لیتر خونِ فرد، نشانه هایی از بروز حالات غم و شادی پدید می آید، ولی در صورتی که میزان الکل خون به بالاتر از پنج سانتی متر مکعب در یک لیتر خون برسد، مستی کامل و خواب آلودگی عارض می گردد. در اوستا نیز از گیاهی به نام «بنگ» که در زبان پهلوی به گونه «منگ» درآمده، نام برده شده که معنی نام آن «بیهوشی» است.۳

۲. جراحی و شکافتن: سیمرغ این اطمینان را به سام می دهد که با وجود اینکه پهلوی رودابه دریده می شود، اما او دردی احساس نخواهد کرد:

بکافد تهی گاه سرو سهی
نباشد مرو را ز درد آگهی

(دفتر اول، پادشاهی منوچهر، ۲۶۷: ۱۴۶۰)


۳. بخیه زدن:

وُزان پس بدوز آن کجا کرد چاک
ز دل دور کن ترس و تیمار و باک

(همان، ۲۶۷: ۱۴۶۱)

۴. مراقبت های پس از عمل:

گیایی که گویمت با شیر و مشک
بکوب و بکن هر سه در سایه خشک

بسای و بیالای برخستگیش
ببینی همان روز پیوستگیش

(همان، ۲۶۷: ۱۴۶۲_۱۴۶۳)

موبد پزشک، به راهنمایی سیمرغ مرهمی را از گیاه خاص کوبیده شده و آمیختن آن با شیر و مشک، و خشک کردن آن در سایه، فراهم ساخته و بر زخم رودابه می گذارد که این فرآورده گیاهی پادزهری برای التیام و بهبود زخم و از سویی پادزهری جهت جلوگیری از بروز چرک و عفونت بعد از عمل جراحی بوده است که این امر عمق دانش طبی ایرانیان باستان را نشان می دهد.

نکته ظریف تر در این راهنمایی سیمرغ، توصیه به خشک کردن مرهم گیاهی در سایه است، تا خواص دارویی مرهم به دلیل تأثیر نور و گرمای آفتاب از بین نرود؛ علاوه بر اینکه چنین توصیه ای امروزه هم در نگهداری داروهای گیاهی یا سنتتیک کاربرد دارد و انجام می شود.۴


۵. مهارت پزشک: موبدی که دست به جراحی رودابه زد، نخستین پزشکی است که کـار عملی او به طور صریح در شاهنامه دیده می شود؛ اگرچه این سیمرغ بود که چگونگی و شیوه این عمل را نشان داد، اما مهارت موبد در انجام کاری که نخستین بار انجام می شد جالب توجه است و به همین دلیل است که فردوسی او را موبدی چرب دست خوانده است:

بیامد یکی موبدی چرب دست
مر آن ماه رخ را به می کرد مست...

چنان بی گزندش برون آورید
که کس در جهان آن شگفتی ندید

(دفتراول، پادشاهی منوچهر، ۲۶۷: ۱۴۷۲_۱۴۷۴)

۶. وِرسیون:

بکافید بی رنج پهلوی ماه
بتابید مر بچه را سر ز راه

(همان، ۲۶۷: ۱۴۷۳)

در این بیت به تابیدن سر بچه که در اصطلاح پزشکی امروز مانور یا ورسیون نامیده می شود، اشاره کرده است».۵

منابع:

۱. خسروی، اشرف_ طغیانی، اسحاق. تحلیل روان کاوانه شخصیت سودابه و رودابه (یگانه های دوسویه شاهنامه). فصلنامه علمی- پژوهشی کاوش نامه. سال یازدهم. شماره ۲۱، صص ۹_۳۷، پاییز و زمستان ۱۳۸۹، ص۲۶.

۲. الهیاری، امیرحسین. سلامت در شاهنامه. با مقدمه محمدعلی اسلامی ندوشن، نشر قطره. تهران. ۱۳۹۴. ص۱۰۷.

۳. کاظمی، عبدالحسن- کاظمی، مصطفی، صمدی راد، بهرام و خلیلی، مجید. "بررسی موضوع بیهوشی در پزشکی ایران باستان". فصلنامه تاریخ پزشکی. سال دوم. شماره سوم. صص ۱۶۹_۱۹۰. تابستان ۱۳۹۰. ص۱۷۸.

۴. همان: ۱۸۲.

۵. وهاب زاده، جواد. "پزشکی در شاهنامه". ماهنامه حافظ. شماره ۲۷. صص ۶۵_۶۷. فروردین ۱۳۸۵. ص۶۵.

گردآوری: #سمیه_ارشادی


#پویش_فردوسی
@pooyesh_ferdowsi