سرکوب سغد و بخارا

سرکوب سغدیان (مردم در بیابان رها شدند)
از دیگر قیام‌های مشهور ایرانیان علیه خلفا، قیام‌های مردمی در فرارود بود که امروز به آسیای مرکزی مشهور است. از جمله می‌توان به ناحیه باستانی سُغد اشاره کرد که مردم سغد علیه حکومت خلفا قیام کردند و قتیبه بن مسلم سردار اموی در اندیشه فتح دوباره سغد برآمد. 

مردم سغد که از طول محاصره بیمناک بودند به شاه چاچ و اخشاذ فرغانه نوشتند که اگر عربان بر ما ظفر یابند با شما نیز چنان کنند که با ما مى‌‏کنند، در اندیشه کار خویش باشید، مردم آنجاها همسخن شدند که سوى سغدیان آیند (تاریخ طبری، ج ۹: ص ۳۸۵۶).
مردم سغد از این حادثه شکسته شدند. قتیبه منجنیق‏‌ها در مقابل آنها نهاد و سنگبارانشان کرد و همچنان در کار نبردشان بود، مردم بخارا و خوارزم نیز که با وى بودند همدلى کردند و نبردى سخت کردند و جانبازى کردند (تاریخ طبری، ج ۹: ص: ۳۸۵۷).

اما این مقاومت سرانجام خوبی برای مردم فرارود نداشت و در نهایت سغدیان شکست خوردند و مجبور به صلح شدند و قتبیه بسیاری از سغدیان را مجبور کرد از شهر بروند و بسیاری راهی بیابان ها شدند.
شعری به یادگار مانده که نشان دهنده درد و رنج مردم سغد است.
طبری می‌نویسد:
کعب اشقرى‏، به قولى یکى از مردم جعفى، شعرى گفت به این مضمون:
هر روز قتیبه غارتى به تصرف مى‌‏آورد
و مالى تازه بر اموال مى‌‏افزاید
این باهلى که تاج بدو دادند
و سرها که سیاه بود
از بیم وى سفید شد
سغد را با دسته‌‏هاى سوار بکوفت
و سغدیان را در بیابان رها کرد
که فرزند بر فقدان پدر مى‌‏گرید
و پدر غمین، بر فرزند اشک مى‌‏ریزد
به هر شهری جای گیرد یا سوی آن رود
سوارانش در آنجا گودالى به جاى نهند [به این معنا که جز گودالی و گورستانی بر جای نگذاشتند]
(تاریخ طبری، ج ۹، ص ۳۸۶۵)

مصادره نصف خانه هر کس و واگذاری آنها به عرب‌ها در بخارا!
در تاریخ بخارا آمده است که مردم بخارا مدام از دین بر می‌گشتند. سپاهیان خلفا مجبور می‌شدند دوباره به آنجا یورش برند و دوباره جنگ کنند. به طوری که چندین بار این اتفاق افتاد.

در نهایت یورشگران حکم کردند که نصف خانه هر کس به عرب‌ها داده شود تا به مسلمانی آنها نظارت کنند.

در اینجا عینا متن تاریخ بخارا را می آوریم:
هر بارى اهل بخارا مسلمان شدندى، و باز چون عرب بازگشتندى ردّت آوردندى، و قتیبة بن مسلم سه بار ایشان را مسلمان کرده بود، باز ردّت آورده کافر شده بودند، این بار چهارم قتیبه حرب کرده شهر بگرفت. و از بعد رنج بسیار اسلام آشکارا کرد، و مسلمانى اندر دل ایشان بنشاند. به هر طریقی کار بر ایشان سخت کرد، و ایشان اسلام پذیرفتند به ظاهر، و به باطن بت ‏پرستى مى‌‏کردند. قتیبه چنان صواب دید که اهل بخارا را فرمود یک نیمه از خانه‌هاى خویش به عرب دادند، تا عرب با ایشان باشند. و از احوال ایشان با خبر باشند، تا به ضرورت مسلمان باشند بدین طریق مسلمانى آشکارا کرد. و احکام شریعت بر ایشان لازم گردانید، و مسجدها بنا کرد، و آثار کفر و رسم گبرى برداشت، و جدّ عظیم مى‌‏کرد، و هر که در احکام شریعت تقصیرى کردى عقوبت مى‌‏کرد، و مسجد جامع بنا کرد، و مردمان را فرمود تا نماز آدینه آوردند تا اهل بخارا را ایزد تعالى ثواب این خیر ذخیره آخرت او کناد (تاریخ ‏بخارا، ص ۶۶).