#گزیدۀ_مقاله 🔹زمینه و زمانۀ متن قرآن
مروری بر کتاب «قرآن: درآمدی تاریخیـانتقادی» اثر #نیکلای_ساینای
✍️ #فاطمه_مصلحزادهبرخی از بخشهای مهم مقاله از این قرارند:
🔻ساینای به مصحف ابنمسعود اشاره میکند که سورههای فاتحه و مُعوّذتین در آن نبودهاند و میگوید با توجه به اینکه هر سۀ این سورهها از زبان اول شخص انسانی (نه الهی) بیان میشوند، شاید بتوان نتیجه گرفت که مسلمانانِ نخستین اینها را جزئی از وحی به شمار نمیآوردهاند و تنها متونی برای نیایش بودهاند که در ابتدا و انتهای کتاب قرار گرفتهاند.
🔻نویسنده با اشاره به منابع روایت معیار اسلامی از نحوهٔ برآمدن قرآن و داستان زندگی پیامبر، که همگی به قرون بعدی تعلق دارند و تنها به نقلهای شفاهی استناد کردهاند، این پرسش را مطرح میکند که تا چه اندازه میتوان به محتوای این منابع اعتماد کرد. مثلاً آیا میتوانیم وجود تاریخیِ فردی به نام محمد را مفروض بگیریم درحالیکه نام او اولین بار در اواخر قرن هفتم میلادی روی سکههای اسلامی دیده میشود؟
🔻ساینای با استناد به پژوهشهای محققانی چون هُیلند، کرون و کوک، شومیکر و هُواردـجانستن به آن دسته از منابع غیراسلامیای اشاره میکند که وجود پیامبری عرب به نام محمد را بهروشنی تأیید کردهاند، از جمله «آموزههای یعقوبی» (متن جدلی مسیحی به یونانی، احتمالاً نگاشته حوالی ۶۴۰ میلادی)، «رویدادنامهٔ خوزستان» (متنی سریانی نگاشته در ۶۶۰ میلادی)، و «تاریخ سبئوس» (متنی ارمنی احتمالاً نگاشته در ۶۶۱ میلادی).
🔻بهگفتۀ
ساینای، تاریخگذاری رادیوکربنِ مصحفهای کهن روزبهروز بیشتر این نتیجه را تثبیت میکند که بخش بزرگی از قرآن حداکثر تا ۶۵۰ میلادی تثبیت شده بود. بهعلاوه، شواهد متنی نیز گواهی بر ضد گشودگی متن قرآن نسبت به تغییرات در این سالهاست. مثلاً در متن قرآن هیچ اشارهای به رویدادهای مهم تاریخ اسلام بین سالهای ۶۳۰ تا ۷۰۰ میلادی نمییابیم.
🔻ساینای، در مقابل محققانی چون پاتریشیا کرون که قرآن را متعلق به مکانی نزدیک به امپراتوری روم میدانند، دو شاهد قرآنی میآورد که متن را به محلی دور از قلمرو بیزانس مربوط میکنند. به نظر او، با مسیحی شدن امپراتوری بیزانس در اواخر قرن چهارم، برخی رسوم و عقاید پاگانیِ پیشامسیحی در این قلمرو ممنوع شد، از جمله رسم قربانیکردن حیوانات و عقیده به الههها و خدایان متعدد. اشارهٔ قرآن به رواج این عقاید و رسم قربانیِ حیوان نشان میدهد که مخاطب قرآن احتمالاً در مکانی دور از امپراتوری زندگی میکرده که هنوز این محدودیتها بر آن اعمال نشده بوده است.
🔻ساینای با استناد به پژوهشهای خود و محققانی مثل بهنام صادقی، نتیجه میگیرد که طول آیات با ویژگیهای سبکشناختی، ادبی و مضمونیِ مستقل همسوست. این امر نشان میدهد که متن فعلی قرآن منعکسکنندهٔ مراحل مختلف یک فرآیند گسترش ادبی است که همزمان باعث تغییر در پارامترهای مختلفی شده است. البته او اذعان میکند که برای تعیین زمان یک آیه نمیتوان تنها به طول آن توجه کرد و باید ملاحظات غیرکمّی را هم در نظر گرفت، اما به عنوان یک اصل عمومی میتوان تأیید کرد که طول آیات با گذشت زمان بیشتر شده است.
🔻نویسنده معتقد است دسترسی مستقیم محمد و مخاطبانش به نسخههای مکتوبی از بایبل و دیگر آثار مسیحی و یهودی نامحتمل است. بینامتنیتِ قرآن و متون گذشتهاش بیشتر از جنس بازآفرینی، پژواک و اشاره و کنایه است.
ساینای معتقد است بسیاری از سنتهای بایبلیِ بازتابیافته در قرآن به شکل شفاهی و حداقل بخشی از آن به عربی به محیط قرآنی منتقل شده است.
🔻کتاب
نیکلای ساینای بحثی کلی دربارهٔ بهکارگیری روش تاریخیـانتقادی در مطالعهٔ قرآن است. نویسنده در حیطههای مختلف نظریههای متفاوتی مطرح میکند، ازجمله به نظریههای تجدیدنظرطلبانی چون وَنسبرا و کرون هم اشاره میکند، اما در اغلب موارد تحلیلی متفاوت با آنها دارد و شواهد متنی و تاریخی را به شکلی دیگر تفسیر میکند. در تفسیر او، برای سازگارکردن دادههای تاریخی و متن قرآن نیازی به کنارگذاشتن همۀ منابع سنت اسلامی نیست.
🌐 نسخۀ کامل متنی مقاله را در
وبسایت دورنما (بخش خواندنیها) بخوانید و نسخۀ کامل صوتی مقاله را در
وبسایت دورنما (بخش شنیدنیها) بشنوید.
@doornamaa