زنان مسلمان در تاریخ علم

قسمت سوم: ساختار دانشگاه و بانوان مسلمان

پس از پیامبر اسلام ﷺ مسلمانان همّت بسیاری به تأسیس مدارس می‌گماشتند؛ زیرا شخص پیامبر اسلام ارزش بسیاری برای سوادآموزی قائل بوده‌اند؛ به‌طور مثال، پس از جنگ بدر، پیامبر اسلام فدیۀ اسیرانی که توان پرداخت فدیه نداشتند ولی افراد باسوادی بودند را آموزش خواندن و نوشتن به ده تن از اطفال مدینه قرار داده‌اند. [۱]
هرگاه بحث از سوادآموزی شود، نام قلم در پس آن می‌آید، تا جایی که اهمیت قلم نشان‌دهندۀ اهمیت سوادآموزی است.
نکته در جایی است که بدانیم در اولین آیات نازل‌شده بر پیامبر اسلام ﷺ از قلم سخن به میان می‌آید، نام یک سوره از ۱۱۴ سورۀ قرآن کریم، قلم است و خداوند بزرگ برای نشان‌دهی اهمیت قلم، به قلم سوگند یاد می‌کند.
بدین‌ترتیب بود که نهضتی عظیم در میان مسلمین برای سوادآموزی و برپایی مدارس شکل گرفت و فراوانی مدارس در ممالک اسلامی همه را به حیرت واداشت؛ تا جایی که پرفسور آیدین صاییلی متخصص تاریخ علم، در این خصوص این‌گونه گفته است:
«اسلام موفقیت‌های چشمگیری در سازماندهی تعلیم و تربیت داشت. در سده‌های میانۀ اسلامی برای نخستین‌بار در تاریخ، دانش و معرفت امری قلمداد شد که باید در دسترس همۀ افراد قرار می‌گرفت. فراوانی کتابخانه‌های عمومی، آموزشگاه‌ها و حتی مدارس - یعنی آموزشگاه‌هایی که به مرتبۀ بالاتری از تعلیم و تربیت اختصاص داشت - همگی شواهدی بر این نگرش و نشانه‌هایی از میزان تحقق علمی آن آرمان به شمار می‌آیند... .» [۲]
این مدارس اسلامی تنها مختص پسران نبوده‌اند؛ بلکه هم دختران و هم پسران در این مدارس به شکلی رایگان سواد می‌آموختند. [۳]
زنان مسلمان نیز در پیشبرد این نهضت سوادآموزی اسلامی سهم مهمی داشته‌اند؛ زیرا خود پیامبر اسلام ﷺ بانوان مسلمان را تشویق به سوادآموزی می‌کردند؛ مثلاً بانو الشفاءبنت‌عبدالله به خواست پیامبر ﷺ به زنان خواندن و نوشتن می‌آموختند. [۴]
از درون این مدارس اسلامی دانشگاه‌های اسلامی بیرون آمدند و نقش پراهمیت زنان مسلمان در امر سوادآموزی به بهترین شکل در تأسیس دانشگاه‌ها توسط آن‌ها نمایان می‌شود.
در سال ۲۲۷ ه‍. ق. بانوی فقیه و محدث، فاطمه فهری، اولین دانشگاه تاریخ بشریت را که گواهی تحصیلی می‌داد در شهر فاس تأسیس می‌کند. بانو فاطمه فهری مدیریت دانشگاه را به عهده می‌گیرد؛ دانشگاه قرویین که صاحب قدیمی‌ترین کتابخانۀ قابل‌استفادۀ جهان نیز هست. این دانشگاهِ بسیار مجهز رونق بسیاری می‌گیرد و دانشجویان بسیاری از تمام اقشار مردم در آن به تحصیل علم در رشته‌هایی مانند ستاره‌شناسی، حقوق، قرآن، الهیات، بلاغت و سخنوری، جغرافیا، طب، متون نظم و نثر، منطق و حساب می‌پردازند. تحصیل در این دانشگاه نه‌تنها رایگان بوده است، بلکه دانشجویان کمک هزینۀ غذا و مسکن نیز دریافت می‌کرده‌اند. [۵]
در این دانشگاه انسان‌هایی با عقاید و دین‌های مختلف در کنار هم به تحصیل علم می‌پرداختند. در میان دانشجویانی که در این دانشگاه علم آموخته‌اند، دانشمندان مشهور و تاثیرگذاری مانند ابن‌خلدون، الادریسی، البطروجی و لئو آفریکانوس دیده می‌شوند. [۶]
حتی برخی از منابع از تحصیل علم ژربر اوریاکی (پاپ سیلوستر دوم) در این دانشگاه خبر می‌دهند. [۷] پاپ سیلوستر دومی که یکی از اولین و مهم‌ترین انتقال‌دهندگان علوم از جهان اسلام به اروپای مسیحی است. [۸]
در سال ۳۷۹ ه‍. ق. نیز زنی از قوم ماندیکا هزینۀ تأسیس دانشگاه مشهور سنکور در تمبوکتو (سودان کنونی) را پرداخت می‌کند. دانشگاهی که رونق بسیاری گرفت؛ به‌طوری که در حدود قرن ششم هجری شمار دانشجویان آن به ۲۵ هزار نفر رسید؛ درحالی‌که جمعیت شهر ۱۰۰هزار نفر بود. [۹]
در دانشگاه سنکور بیش از ۳۰۰هزار تومار درس موجود بوده است. کتابخانۀ دانشگاه سنکور یکی از بزرگ‌ترین کتابخانه‌های عصر خویش بوده و دانشجویان بسیاری از اقصی نقاط جهان برای تحصیل علم عازم تمبوکتو می‌شدند. [۱۰]

ادامه...
@anti_shobahat