نگاهی به نتایج آزمون تیمز ۲۰۲۳- ۲ پایگاه اقتصادی-اجتماعی خانواده: یکی از متغیّرهای تأثیرگذار در آموزش، وضعیت محیط حمایتی خانه و خانواده است که با مؤلفه‌هایی نظیر تعداد کتاب موجود در خانه، تعداد کتاب کودک، تحصیلات والدین، و شغل والدین سنجیده می‌شود. براین‌اساس، دانش‌آموزان در سه دستۀ بالا، متوسط، و پایین جای می‌گیرند. در آزمون ۲۰۲۳ هرچند در بین دانش‌آموزان ایرانی دستۀ بالا و پایین همچنان اختلاف بسیار زیادی وجود دارد، اما نسبت به دورۀ قبل آزمون (۲۰۱۹) این اختلاف کاهش یافته است؛ برای مثال در ریاضی پایۀ چهارم اختلاف از ۱۳۲ نمره به ۱۰۲ نمره، و در علوم پایۀ چهارم از ۱۴۶ نمره به ۱۱۹ رسیده است. اختلاف نمره در میانگین آزمون برای ریاضی و علوم در این پایه به‌ترتیب ۸۵ و ۹۱ نمره بوده است. بخشی از این روند کاهشی به‌دلیل تغییر در ترکیب پایگاه اجتماعی-اقتصادی خانوارها بوده است. برای مثال، در آزمون ۲۰۱۹ حدود ۷۰ درصد دانش‌آموزان پایۀ چهارم و ۶۱ درصد دانش‌آموزان پایۀ هشتم به‌لحاظ وضعیت محیط خانواده در دستۀ متوسط بوده‌اند که در آزمون ۲۰۲۳ به ۴۰ و ۳۹ درصد کاهش یافته و دانش‌آموزان در دستۀ پایین به‌ترتیب از ۲۵ و ۳۱ درصد به ۵۲ و ۴۴ درصد افزایش یافته است. در نمونۀ ایران، درصد دانش‌آموزان با وضعیت پایین در این شاخص تقریباً دو برابر میانگین کل آزمون است. فعالیت‌های یادگیری پیش از مدرسه: این متغیّر براساس فعالیت‌هایی نظیر کتاب‌خوانی، قصه‌گویی، بازی با اعداد و حروف، و ... سنجیده می‌شود. اختلاف ناشی از این متغیّر نیز نسبت به دورۀ قبل کاهش یافته است. در درس‌های ریاضی و علوم پایۀ چهارم به‌ترتیب اختلاف از ۶۳ و ۸۴ نمره به ۳۵ و ۴۳ نمره کاهش یافته است. در این شاخص نیز ترکیب نمونه کاملاً تغییر کرده است. در آزمون سال ۲۰۱۹ حدود ۶ درصد دانش‌آموزان ایرانی پایۀ چهارم «هرگز» از فعالیت‌های یادگیری پیش از مدرسه برخوردار نبوده‌اند، اما این نسبت در دورۀ اخیر به ۳۷ درصد رسیده است. زبان مادری: متغیّر مهم دیگری که در این آزمون‌ها تأثیر آن بر کیفیت یادگیری سنجیده می‌شود مربوط به زبان مادری است. دانش‌آموزان براساس اینکه در خانه به زبان آزمون صحبت می‌کنند یا خیر به چهار دسته تقسیم می‌شوند: همیشه، تقریباً همیشه، گاهی، هرگز. درصد دانش‌آموزان ایرانی پایۀ چهارم که در آزمون این دوره در خانه «هرگز» به زبان آزمون صحبت نمی‌کنند حدود ۱۳ درصد بوده است. تفاوت ترکیب این دسته‌بندی در مقایسه با دورۀ قبلی آزمون بسیار جزیی است، برای مثال در آزمون قبل ۱۱ درصد دانش‌آموزان در دستۀ «هرگز» بوده‌اند. اختلاف نمره بین دانش‌آموزانی که در خانه «همیشه» به زبان آزمون صحبت می‌کنند با کسانی که «هرگز» به زبان آزمون صحبت نمی‌کنند حدود ۳۵ نمره است. این اختلاف در آزمون سال ۲۰۱۵ حدود ۸۷ نمره و درصد دانش‌آموزانی که «هرگز» در خانه به زبان آزمون صحبت نمی‌کرده‌اند حدود ۱۶ درصد بوده است. اما در آزمون سال ۲۰۱۹ حدود ۱۱ درصد دانش‌آموزان در دستۀ «هرگز» قرار داشته‌اند و اختلاف نمرۀ بین دانش‌آموزان دستۀ «همیشه» و «هرگز» تنها ۲ نمره بوده است. یعنی در فاصلۀ دو آزمون قبل، اختلاف ناشی از دوزبانه‌بودن در دروس ریاضی و علوم به‌شدت کاهش یافته و در آزمون ۲۰۲۳ دوباره رو به افزایش گذاشته است. وضعیت اقتصادی مدرسه براساس پایگاه اقتصادی-اجتماعی دانش‌آموزان: براساس این متغیّر مدارس به سه دستۀ برخوردار، متوسط، و محروم تقسیم می‌شوند. مدارسی که بیش از ۲۵ درصد دانش‌آموزان‌شان از طبقۀ بالا و کمتر از ۲۵ درصد از طبقۀ پایین باشند جزو دستۀ برخوردار محسوب می‌شوند و برعکس. از نمونۀ ایران در پایۀ چهارم ۲۸ درصد دانش‌آموزان از مدارس برخوردار و ۴۳ درصد از مدارس محروم بوده‌اند. این نسبت برای میانگین کل آزمون تقریباً عکس بوده است؛ ۴۲ درصد برخوردار و ۲۳ درصد محروم. اختلاف نمرۀ دانش‌آموزان ایرانی پایۀ چهارم در درس‌های ریاضی و علوم به‌ترتیب ۵۳ و ۶۳ نمره بوده است. در پایۀ هشتم، اختلاف خیلی بیشتر است. در این پایه ۱۹ درصد دانش‌آموزان ایران از مدارس برخوردار و ۶۲ درصد از مدارس محروم بوده‌اند. اختلاف نمرۀ بین این دو دسته در دروس ریاضی و علوم به‌ترتیب ۹۰ و ۷۹ نمره بوده است. این اختلاف برای کل میانگین کل آزمون به‌ترتیب ۴۹ و ۴۷ نمره است. پی‌نوشت ۱: روند این شاخص‌ها در آزمون تیمز تقریباً شبیه پرلز (آزمون روخوانی و درک مطلب) بوده است، با این تفاوت که آزمون پرلز ۲۰۱۹ در میانۀ شیوع کووید-۱۹ برگزار شد و آزمون تیمز ۲۰۲۳ دو سال بعد از شیوع. پی‌نوشت ۲: اغلب شاخص‌های آزمون‌های تیمز و پرلز ماهیت انباشتی، تقاطعی، و همپوشان دارند و هرچند نمایی از وضعیت آموزشی کشورها ارائه می‌کنند، اما فراتر از آن مجموعه‌ای از پرسش‌ها و فرضیه‌ها را برای ارزیابی نظام آموزشی و سیاست‌گذاری‌های مرتبط پیش رو می‌گذارند. @omidi_reza