🏮ذکر، یکى از ارکان اصلى مسلک تصوف و بیش از هر رکن دیگرى مورد توجه بوده است. «عبدالرحمن بدوى» مى نویسد: «مجالس ذکر صوفیه از زمان
#حسن_بصرى در مسجد بصره و به وسیله او دایر شده بود و در حدود سال ۱۲۰ هم عیسى بن زادان در «ابله» (جایى نزدیک بصره) مجلس ذکرى ترتیب داد».
📚 شهیده العشق الالهی، ص ۳۲.
مطالبى که در این مجالس ذکر قرون نخستین گفته مى شد، بیشتر شامل کلمات استغفار و آیات قرآن بود و براى تقرب به خداوند انجام مى گردید.
صوفیان قرون نخستین در انجام دادن ذکر، حدود اسلامى را رعایت مى کردند ولى رفته رفته موضوع ذکر از محدوده الفاظ خارج شده و صوفیان متأخر در نواحى مختلف قلمرو اسلامى آن را به صورت هاى مختلفى در آوردند. به قول نویسنده «تاریخ خانقاه در ایران»: با گذشت زمان و گسترش خانقاه ها و تجربه هایى که از پیگیرى انواع اذکار خفى و جلى به دست مى آمد، برخى از رهبران طریقت مناسب چنان دیدند که، علاوه بر تأثیر کلامى، براى تحریک بیشتر سالک، انواعى از حرکت جسمى را در حالات مختلف بدن، بدان بیفزایند تا به سبب سرعت جریان گردش خون و گرم شدن بدن! سالک از حد اعتدال خارج شده و به یک حالت بیخودى برسد و جذبه و کشش روانى او شدیدتر گردد!
بدین نیّت انواع و اقسام ذکرهاى گوناگون انفرادى و دسته جمعى را ابداع کرده و مریدان را وا مى داشتند که آنها را به کار بندند. در برخى از کتاب هاى عرفانى به نمونه هاى مختلفى از آنها اشاره شده است، ابوالحسن انصارى مؤلف کتاب «جواهر غیبى ص۲۸۳» با بهره ورى از محیط تصوف منطقه هند، کتاب خود را تألیف کرده و در مورد ذکر اشاره مى کند که انواع اذکار به هزارها مى رسد.
مؤلف در جاى جاى کتابش انواعى از آن اذکار را نام برده و توضیح داده است نمونه اى از اذکار برشمرده او عبارتند از: «ذکر چهار ضرب!، محو الجهات، کلیه، عمیت،... انا انت، انت انا، هاهوتى، نفى و اثبات چهار ضربى، جبروتى، قوى خفى، ذکر نفى و اثبات دو ضربى، ذکر سه پایه! ذکر ناسوتى و ملکوتى و جبروتى و لاهوتى، ذکر مشى اقدام و...
مؤلف «جواهر غیبى» ضمن بیان و تشریح تفاوت هاى کردارى، اختلاف گفتارى را هم مورد توجه قرار داده و از آنها تقسیماتى ساخته است. اینک براى آگاهى چند مورد از شرح اذکار او بیان مى گردد: «ذکر جبروتى»، سر را به کتف راست بند کرده بر پستان چپ، الله گویان چنان ضرب کند که پهلوى چپ خم شود... ذکر «آورد و برد»! این است که مربع نشیند و رو به کتف راست آورده (ها) گوید و کتف چپ رو آورده (هو) گوید، و سر، نگون کرده، در خود (هى) گویان ضرب کند و این معمول اکثر مشایخ است.
«مولویه» هم به نام درویشان رقصنده و چرخنده معروفند، آنان در سماع خانه گرد آمده و حلقه اى تشکیل مى دهند و کلمه الله را ۱۰۰۱ بار تکرار مى کنند.
📚 تاریخ خانقاه در ایران، کیانی، ص ۴۱۸.
🆔 @samsaamakbar