📝ژانڕی تڕاژێدی و بەراوردێک لە نێوان نواندنەوەی تڕاژێدیکی کارەساتی هەڵەبجە و سابڵاغ (بەشی ١) [بەبۆنەی ساڵوەگەڕی کارەساتی کۆمەڵکوژیی سابڵاغ بەدەست سپای ڕووسی تێزاری، هێرشی دڕندانەی سوپای رووس بۆ سەر مەهاباد لە ۲۹ی بەفرانباری ساڵی ٢٦١٥] ✍️دوکتۆر ئەحمەد ئەحمەدیان، زمانناس و نووسەر و لێکۆڵەر ژانڕی تڕاژێدی، لە ڕاستی‌دا دەرکەوتەی پێواژۆی گێڕانەوە/ نواندنەوەی جوانیناسانەی دۆخێکی کارەسات‌خوڵقێنی سامناک و خەفەتباری مێژوویی و نەتەوەییە بە کەرەسە و ئامێری زمان-وێنەی وێژەیی و هونەری. ئەم ژانڕە ئەدەبییە لە ڕێگەی سەرلەنوێ‌نووسینەوە و وێناکردن و نواندنەوە(=representation) و تۆمارکردنی جوانیناسانە و هەستیارانە و سۆزدارانەی ڕووداوە ڕاچڵەکێنەر و داچڵەکێنەر و شکۆدارە مێژووییەکانی نەتەوەیەکی چەوسێندراو و زێف‌لێکراو، پێش‌هەمووان تاق و تاقمە کەم‌‌هەست و بێ‌هەڵوێستەکان و هەروەها مرۆڤە خەواڵووەکان و کۆما کەم‌‌ئاگا و بێ‌‌دەردەکان و تاک و کۆی سڕ و سەهەندەکانی ئەم نەتەوەیە و لەدوواییش‌دا_لەڕێگەی نواندنەوە و وەرگێڕانەوە_تێکڕای تاق و تاقمەکانی کۆمەڵگای بەشەری، لە خەو هەڵدەستێنێ و ئاگاداریان دەکاتەوە و ڕایاندەچڵەکێنێ و ڕایاندەتڵەکێنێ. دەرکەوتەی گێڕانەوەی جوانیناسانە و هەرماوی ئەم کارەساتە بە کەرەسە و ئامێری ئاڵ‌وواڵ و ڕەنگاڵەی وشە و دەستەواژە و ڕێکەوەندی ڕەسەن و پاراو و پەتی دەنەخشێندرێ و لە ملوانکەی جوانکارییەکانی زمانی وێژەیی هەڵدەکێشرێ و لەگوێن کۆلکەزێڕینەی حەوت‌ڕەنگی خوازە و لێکچواندن و تێلنیشان و درکە و مێتافۆڕ و ڕەگەزدۆزی و سەجع دەڕازێندێتەوە و زۆرجار تان‌وپۆی داهێنەرانە و ئافرێنەرانەی ئەم گێڕانەوە جوانیناسەنە هەرماوە، تێکچندراو بە هاڕمۆنیی مووسێقای دڵئەنگێو و دڵڕفێن و سروشتی و ڕەسەنی زمان، لە بەرۆکی خەمڵێنەری وێژەی دەروەستی نەتەوەیی هەڵکدەکێشرێ و هەڵدەواسرێ و، پتر لە هەمووی زمان-وێنەکان لە زمان-وێنەی پەخشان و هۆنراوە و پەخشانەشێعری پاراو و زوڵاڵ‌دا دەردەکەوێ و، لە ئاکام‌دا دەرکەوتەی ئەم داهێنان و ئافراندنە وێژەییە هەرماوە، دەبێتە هۆ و هەوێنی ئافراندنی بوڕکانی هەڵتەکێنەر و ڕووخێنەری شان و شکۆی درۆیینی کۆشکی حوکماتی دەسەڵاتدارانی بەرهەمهێنەری دۆخ و ڕەوتی تڕاژێدی. گێڕانەوە/نواندنەوە تڕاژێدیکییە تەرز و بەرز و هەرماوەکانی مێژووی وێژەی مرۆڤایەتی، کە هاوکات لە باری کاکڵ و توێکڵ، فۆڕم و واتا، ڕواڵەت و ناوئاخن و هەروەها ژێرپێکهاتە(deep structure) و ژوورپێکهاتە(surface structure)ـی  زمانەوانییەوە، هاوشان و هاوقۆڵن، لە ڕاستیدا جیا لەوەی دەبنە هۆی ڕاپەڕاندنی خەواڵووەکان و ڕاسانی چەوساوەکان و لە ئاکامیش‌دا دەبنە هەوێنی ڕووخان و داڕمان و کاول‌وکڵێس‌بوونی کۆشک و قەڵای حوکماتی خوونکاران و دەسەڵاتدارانی چەوسێنەر و ملهوڕ و سەرەڕۆ و کەڵەزەڕ، هەروەها لە لایەکی تریشەوە دەبنە هۆ و هێمای بەرخۆدان و بەرگری و ڕاپەڕین و بەرەنگاری. لەڕاستیدا یەکێک لە کۆڵەکەکانی پتوون و پتەوی ئەدەبی بەرگری و بەرەنگاریی هەر نەتەوەیەک، ئەم کۆما پەخشان و هۆنراوە و پەخشانەشێعرە داهێنەرانە و ئافرێنەرانەن وا لە بەستێنی ژانڕی تڕاژێدی‌دا بەرهەم دێن؛ ئەم تڕاژێدییانەی وا ڕەگ و ڕیشە و ڕەچەلەکیان لە زەوی و زاری دیرۆکی کەونارا و مێژووی سەردەمی ئەم نەتەوەیە‌دا داکوتاوە. تڕاژێدی لە لایەکی تریشەوە دەبێتە هۆ و هەوێنی کاتارسیس و پاکژکردنەوەی سۆزدارانە و هەستیارانەی ڕووح و گیان و هەناوی بەردەنگان و خوێنەران و گوێگرانی هاوزمانی خاوەن‌هەست و هەڵوێست و هەروەها هەژاندنی زەین و بیرگەی تێکڕای تاق و تاقمی کۆمەڵگای مرۆڤایەتی و ئینجا فراژۆبوون و ڕەگاژۆبوونی دیاردە و دۆخ و پێواژۆی بەرهەمهێنەریی دووپاتە/چەندپاتەی جوانیناسانەی وێژەیی و کەلتووری و هونەری لە بیچم و شێوازی شوێنەوار و ئاسەواری تەرز و بەرزی ماکی و میناکی، لە لایەن بەردەنگانی شوێن‌وەرگرتووی ڕاچڵەکاو و داچڵەکاوی داهێنەر و ئافرێنەر و خاوەن هەست و هەڵوێست و خودان مرخ و چێشکەی جوانیناسانە و هونەری. ئەوەی ڕاستی‌ بێ هەر ئەم پێواژۆ و دیاردە و دۆخەی گۆرینە، کەوا لە زاراوەناسی و تێڕمینۆلۆژیی ڕەخنەی وێژەی سەردەم‌دا بە زاراوەی"نێوان‌دەقێتی" (=بینامتنیّت=intertextuality) ئاماژی پێ‌دەکرێ و لە شێعر و هۆنراوە و پەخشان و پەخشانەشێعر و ڕۆمان و چیڕۆک و...دا وێنە و نموونەی گونجاو و لواوی بۆ دەدۆزرێتەوە. ـــــــــــــــــــــــــــــ 🌅میدیای سەربەرزی @midyayserberzi