11-mavzu GЕOSIYOSIY MANFAATLAR TO‘QNASHUVI VA MAFKURAVIY KURASH Bugun globallashayotgan dunyoda geosiyosat davlatlararo aloqalarga, o‘z navbatida, xalqaro munosabatlarga sezilarli ta’sir o‘tkazmoqda. Har bir davlat xalqaro munosabatlarda o‘z manfaatlari ustuvorligiga erishish maqsadida barcha imkoniyatlarini ishga solishga, kuch-qudratidan foydalanishga harakat qilmoqda. Geosiyosiy manfaatlar to‘qnashuvi va mafkuraviy kurash kuchaygan hozirgi paytda kelgusida millatlar, xalqlar, davlatlar, umuman, insoniyat jamiyatining taqdiri qanday bo‘ladi, degan savol g‘oyat dolzarb bo‘lib turibdi. Tarixning dalolat berishicha, yirik davlatlar, ular tomonidan barpo etilgan imperiyalar, strategik maqsadlar yo‘lida birlashgan davlatlar ittifoqlari, turli kuchlar xalqaro munosabatlar va dunyo siyosatining asosiy tamoyillarini belgilab bergan va belgilab bermoqda. Ayni shu davlatlar hozirda ham bevosita yoki bilvosita o‘z so‘zini boshqa davlatlarga o‘tkazmoqda, jahonning geosiyosiy xaritasi qanday ko‘rinish kasb etishida ularning o‘rni katta bo‘lmoqda. Mavjud boyliklarni, xomashyo resurslarini taqsimlash, jahon miqyosida tovarlar va xizmatlar narxini belgilashda asosiy vazifani hal etmoqda. Boshqacha aytganda, gegemonlikni da’vo qilayotgan bu davlatlar shu tariqa yashash va yurish-turish qoidalarini belgilab bermoqda. Siyosatshunoslarning fikricha, davlatlar xalqaro jarayonlarga ta’sir kuchi va xalqaro munosabatlardagi roliga ko‘ra, quyidagi guruhlarga ajratiladi: – ulkan davlatlar. Yer kurrasida geosiyosiy manfaatlari yo‘lida yetarli harbiy, iqtisodiy va ma’naviy qudratga ega bo‘lgan, boshqalardan o‘zi va ittifoqchilari manfaatlarini hisobga olishni talab qiladigan va bunga erisha-digan mamlakatga nisbatan «ulkan davlat» tushunchasi qo‘llaniladi. Bir vaqtlar tarixda Rim, Vizantiya, Britaniya imperiyalari, sobiq Ittifoq va AQSH shunday rolni o‘ynagan; – yirik davlatlar. O‘zining va jahonning boshqa muhim mintaqalarida (lekin butun jahonda emas) milliy manfaatlarini ta’minlashga qodir bo‘lgan, boshqa mamlakatlarni o‘zi bilan hisoblashishga majbur qila oladigan davlatlar shular jumlasidan; – mintaqaviy davlatlar. O‘z mamlakati va mintaqasida, shuningdek, chegara hududlarida o‘z manfaatlarini ta’minlash va himoya etishga qodir mamlakatlar shu guruhga kiradi; – oddiy davlatlar: bu mamlakatlar¬ning har biri davlat ichida, mintaqa va jahonda o‘z milliy manfaatlarini kuchlari yetgani qadar ta’minlay oladi. Tan olish kerakki, hozirgi vaqtda jahonda bironta davlat yoki davlatlar birlashmasi AQSH boshchiligidagi G‘arbnikidek qudrat va ta’sir kuchiga ega emas. Albatta, bu bundan keyin ham shunday bo‘lib qoladi, degani emas. Tadqiqotchilar garchi Qo‘shma Shtatlar jahonning yagona ulkan davlati bo‘lib qolishga urinayotgan bo‘lsa-da, geosiyosiy vaziyat o‘zgaruvchan, beqaror va murakkabligicha qolayotganini ta’kidlashadi. Chunki uning jahon gegemonligiga intilishi borgan sari Xitoy, Rossiya, Yaponiya va boshqa shu kabi davlatlarning jiddiy qarshiligiga duch kelmoqda. Chunonchi, Xitoy o‘z harbiy-iqtisodiy qudrati va hozirgi vaqtda jahonda kechayotgan geosiyosiy jarayonlarga ta’sir kuchi nuqtai nazaridan yaqin o‘n-o‘n besh yil ichida bir qutbli jahon siyosatiga qarshi chiqish imkoniga ega bo‘ladi. Taxminlarga qaraganda, yaqin yillarda Chin yurtining harbiy qudrati AQSHnikiga tenglashadi va hatto ba’zi o‘lchamlariga ko‘ra, undan o‘tib ham ketadi.