علم و دانش در ایران باستان(شماره ۳۰)

متون علمی ایرانی میانه(۴)

متون پزشکی

از کتاب های علمی پزشکی،در وهله ی اول باید از متن"هوسپارم نسک"(۲۲)نام برد که شامل شرح مفصّلی از مسائل پزشکی و پزشکان متخصص(کحال) است.(۲۳)بر اساس این متن،اهورامزدا برای درمان و"خواباندن"هر بیماری،دست کم یک گیاه آفریده است.بیماری های مسری و واگیر مبحث جداگانه ای را شامل می شود. توصیه های متعددی نیز در مورد وظیفۀ پزشکان،درمان بیماری جزئی و یا امراض مهم و میزان دستمزد شده است.پزشکان،مجاز به گرفتن شهادت نامه یا اجازه ی طبابت بودند.رجوع به پزشکان غیر ایرانی کاری نا­صواب بود،اگر چه در دربار ایران پزشکان سریانی و یا یونانی راجع به امور پزشکی و سلامت تن و روان وجود دارد.

در وندیداد نیز توضیحاتی درباره ی علاج برخی از بیماری ها و مسائل جراحی داده شده است.در این متن،مشتمل بر بیست و دو فصل،بیشتر مطالب مربوط به طهارت و پرهیز از ناپاکی و نجاست و چگونگی دسترسی به پاکی مورد بحث قرار گرفته است(۲۴) این نوشته،پنجمین نسک"داتیک"است که مباحث حقوقی و اندکی جغرافیائی را دربر­ می ­گیرد.(۲۵)

در کتاب وندیداد،علاوه بر شیوۀ معالجه سه گانه(کارد =جراحی،نباتات و کلام مقدس)،شرایط پزشک حاذق و چگونگی رفتار پزشکان با بیماران ذکر شده است.

متون پزشکی عصر ساسانی،با توجه به متون پزشکی اوستائی و با استفاده از آگاهی های جدید پزشکی که به وسیلۀ اطبای یونانی در ایران مرسوم شد،مسیر خود را تداوم بخشید.ابن عبری در کتاب مختصر الدّول(ص ۱۲۹)خویش می نویسد که در عصر ساسانی و در زمان شاپور،"طب بقراطی"در منطقه گسترش یافته بود و پزشکان با توجه به درجات اخلاط اربعه(طبایع چهارگانه) یعنی برودت،حرارت،رطوبت و یبوست، بیماری ها را در نظر می گرفتند. اگرچه طب زردشتی منشاء سردی و خشکی را به اجزای کوچکتری تقسیم می کرد،ارواح خبیثه را در بروز امراض سهیم می دانست(۲۶)و رطوبت را نمودار عنصر آب و حرارت را نمادی از عنصر آتش می دانست.به این ترتیب پزشکی ایران با مرور ایام،رنگی ایرانی–یونانی گرفت که شهر گندی شاپور(وَه انتیوک شاپور–شهر شاپور بهتر از انتاکیه)(۲۷)مرکز این گسترش و تأثیر بود.این تأثیرات در زمانی انجام می گرفت که طب هندی بر پزشکی ساسانی نفوذ داشت و گیاهان پزشکی هندی مانند"بلاتور"،"بیش"و"هلیله"مورد استفادۀ اطبای ایرانی قرار داشت.بعدها با ورود اعراب به ایران،روش های عربی نیز بدان اضافه شد.

ابن ندیم در الفهرست(ص ۵۳۶)،زیر عنوان"کتاب های هند در طب"به کتاب "سیرک"اشاره می کند که از جمله متون پزشکی هندیان بود و ایرانیان به متن فارسی آن دسترسی داشتند.بعدها عبدالله بن علی(الوندانی)آن را از فارسی به عربی ترجمه کرد.علاوه بر آن،ابن ندیم در مبحث دیگر با عنوان"کتاب های فارسیان در طب"از کتاب پزشکی"تیادوروس نصرانی"یاد می کند که در زمان شاپور ذوالاکتاف به طبابت مشغول بود و نوشتۀ او بعدها به عربی ترجمه شد و با نام"کتاب کناش تیادورس"شهرت یافت.(۲۸)

از پزشکان معروف عصر ساسانی،بزرگمهر است که علاوه بر پزشکی،وزیر دربار نیز بود.آگاهی ها و نوشته های پزشکی بزرگمهر،بعدها در متون پزشکی جهان اسلام، تأثیر بسزایی گذاشت،چنانچه محمد بن زکریای رازی در کتاب الحاوی خود از او نقل قول کرده است.(۲۹)

در"انجمن عمومی پزشکان"در گندی شاپور،پزشکی مسیحی به نام "جبرائیل "(گابریل) به کار مشغول بود که ریاست پزشکان(= درست پاد) ایرانیان را بر عهده داشت.(۳۰)در کتاب تاریخ الحکماء(ص ۲۶۱)تألیف ابن قفطی هم اطلاعات قابل توجهی از طب ایرانی و پزشکان معروف ایرانی موجود است.

علاوه بر آن در موزۀ بریتانیا،نسخه ای پزشکی(به شمارۀ ۶۱،ص ۲۵-۱۲۲ ) با عنوان لاتینیPilluae Barzuitai Sapienti(معجون های برزویه)وجود دارد.

در علوم پزشکی و دامپزشکی نیز کتاب هائی به فارسی موجود بوده است که ابن ندیم در الفهرست از این متون نام می برد:کتاب بنیان دخت،کتاب بنیان نفس و کتاب بهرام دخت که ظاهرا محتوای هر سه کتاب مربوط به امور زناشوئی و مناسبات مربوطه است(556).همچنین دربارۀ مسائل دامپزشکی با عنوان«بیطاری و معالجۀ چارپایان»از کتاب"البیطره للفرس"(ص ۵۵۸)یاد می شود که درباره ی معالجه ی حیوانات است.از کتاب دیگری به نام"اقرابادین"تألیف شاپور(پسر سهل آفرین رئیس بیمارستان جندی شاپور)هم نامبرده شده که باقی نمانده است(۳۱)به طور کلی می توان نتیجه گرفت که با وجود نفوذ طب هندی و طب یونانی،پزشکان ایرانی نظریه های متنوعی از خود ابراز می داشتند و نه فقط در امور پزشکی صرف،بلکه در علومی مانند داروسازی و گیاه شناسی نیز پیشرفت هائی داشته اند.(۳۲)

(ص.۴۳۸_۴۳۱)

بن مایه:میراحمدی.مریم،تاریخ تحولات ایران شناسی،ج۱،تهران،طهوری،۱۳۸۹

#دانش_ایران_باستان
#دانش_پزشکی_ایران_باستان
https://t.center/ketabkhaFFRF
پانویس ها👇