دربارۀ «ارتش» به‌مناسبت ۲۹ فروردین، روز ارتش قاعدۀ «ساخت معکوس» یا «پسین‌سازی» (back formation) یکی از فرایندهای ساخت‌واژی است که از رهگذر آن، بخشی از یک واژه به‌دلیل شباهتِ ظاهریِ ساختارِ آن با ساختار دیگر واژه‌ها حذف می‌شود و آنچه می‌ماند به‌عنوان یک واژۀ جدید در زبان به‌کار می‌رود. برای نمونه، هنگامی که «خودکفایی»* به‌عنوان معادلی برای self sufficiency در علوم اجتماعی به‌کار رفت و رفته‌رفته رواج یافت، فارسی‌زبانان آن را با «خودآرایی، خودستایی، و خودنمایی» (که صفت فاعلی آن‌ها «خودآرا، خودستا، و خودنما» بود) مقایسه کردند و با حذف «یی»، «خودکفا» را ساختند. یا در انگلیسی، واژۀ بسیطِ editor مرکب از edit و پسوند or- تصور شده و با حذف پسوند فرضی or- فعل edit از روی آن ساخته‌ شده‌است. واژۀ «ارتش» نیز طبق همین فرایند از روی واژۀ قدیمی «ارتیشدار» (که به معنای «لشکری و سپاهی» است) ساخته شده‌است. توضیح آن‌که برخی از سَره‌گرایان ابتدا «ارتیشدار» را با واژه‌های «آبدار، سابقه‌دار، کارخانه‌دار»، و مانند ا‌ین‌ها قیاس کرده و یکی دانسته‌اند و «-دار» در پایان «ارتیشدار» را نیز بن مضارع «داشتن» پنداشته و آن را به معنای «دارندۀ ارتش» گرفته‌اند. سپس با حذف «-دار» و تبدیل ē (یای مجهول) به e، واژۀ «ارتش» به معنای «سپاه و لشکر» را به‌جای «قشون» ترکی ساخته و رواج داده‌اند. بنابراین «ارتش» ساخت معکوس «ارتیشدار» یا «ارتیشتار» (در فارسی میانه، artēštār) است. ★ با استناد به فرهنگ اصطلاحات فلسفه و علوم اجتماعی (تدوین ماری بریجانیان و طیبه‌بیگم رئیسی، ویراستۀ بهاءالدین خرمشاهی، چاپ دوم: تهران، پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی، ۱۳۷۳)،‌ نخست سیروس ابراهیم‌زاده در سال ۱۳۵۱ از «خودکفایی» در ترجمۀ خود استفاده کرده و سپس فرهاد نعمانی در سال ۱۳۵۴ واژۀ «خودکفا» را به‌کار برده‌است. #زبان‌شناسی #واژه‌شناسی ۱‌۴۰‌۲‌/‌‌۰‌‌‌۱/‌‌‌۲‌۹ سید محمد بصام @Matnook_com instagram.com/matnook_com