#بازنشر بوقت انتشار کتاب
اراکبزرگ
ابوالفضلعباسیبانی - ۹ دیماه ۱۳۹۸
در گردآوری وتدوین نخستین کتاب جامع استانشناسیِ *از ایراک تا اراک* از منابع بسیاری بهره بردهام ولی شاید اصلیترین منبع مورد استفاده و یا کتابی که انگیزه نوشتن تاریخ اراک را به ما هدیه نمود
#تاریخ اراک نوشته پدر تاریخ اراکِ(بزرگ)، زندهنام استاد ابراهیم دهگان میباشد که مورد وثوق بسیاری از دانشمندان برجسته از جمله عباس اقبال آشتیانی، حبیب یغمائی، ایرج افشار، باستانیِ پاریزی، کیکاووس جهانداری، ضیاالدین سجادی، عبدالعظیم قریب، منوچهر ستوده، فریدون آدمیت، محمد محیط طباطبائی، هیوبرت دارک آلمانی و... بوده که همگی دیدارها و مکاتباتی با استاد دهگان داشتهاند.
استاد
#دکترمحمداستعلامی نویسنده و پژوهشگر برجسته کشورمان درباره استادِ همشهریاش زندهنام دهگان، در شماره ۱۰ فصلنامه رازان مینویسد:
..دهگان از نوادر روزگار است و علیاصغر حکمت وزیر معارف کابینه فروغی، در سفری به شهر اراک به مرتبه دانشِ دهگان توجه یافته و پای صحبت او نشسته و یک دوره "فرهنگِ جغرافیاییِ ایران" را به او هدیه نموده و براین باور است اگر عمر پربار استاد ایرج افشار چند سالی بیشتر دوام مییافت، شاید همت بیمانند او به سراغ کارهای نیمهکاره دهگان میرفت و آنها را به سامان میآورد.
دکتر استعلامی تاکید میکند آشنائی دهگان با ادب و تاریخ ایران، گستردهتر از آن بود که در ده٫دوازده جلد کتابش چاپ شده .... و گاه، سر از گوشههائی ناشناخته از تاریخ در میآورد.
استاد استعلامی براساس مکاتبات ایرج افشار و دهگان براین باور است که :
دهگان را در پایه پژوهشگرانی مییابیم که استادان نسل اول دانشگاه تهران بودهاند.
او میگوید
#اراک نام تازهای است و پیش از آن سلطانآباد یا سلطانآبادِ عراق بوده و عراق هم در این نامگذاری بهمعنای قسمتِ مرکزی ایرانِ امروز و جنوب البرز است که در مقابل عراق عرب، آنرا عراق عجم میگفتهاند و تاریخ دومجلدی اراک نشان میدهد که پیرِ دهگان هم، خاصه در مجلد اول کتاب، بیشتر از "سراسرِ عراق" و نه تنها از
#یکشهر سخن میگوید و میخواهد از سرزمینی سخن بگوید که جای شهر "اراکِ امروز" در دل آن بوده.
اراک در دوره داستان سخن از گوشههائی از ولایتِ عراق است که در آن روایاتی از حضور نامداران حماسیِ ایرانِ کهن چون
#کیخسرو و
#توس و
#نوذر بر زبان مردم است.
اراک در زمان مادها و روزگار اسکندر مقدونی و جانشینان او هم، سخن از عراق بمعنای "وسیعِ " آن است .
در فصلی از مجلد اول که عنوان شهرستان کنونی اراک دارد، سخن از کزاز و سربند و شهرکی بنام کرج- نه شهرستان کنونی کرج-است بلکه روستای کرهرود(کرج رود) از آن برجای مانده و اینها جزو اراک امروز است و اگر حوادثی برآنها گذشته باشد، در تاریخ اراک میتواند بیاید و همان شهر کرج یا کرهرود، دیری مرکز فرمانروایی حاکم عرب، "احمدبن عبدالعزیز عِجلی" بوده است.
باز در همین بخش، دهگان از فتحِ همدان و قم هم سخن می گوید که شهرهائی از "عراق بزرگ" است و نه شهر یا شهرستان اراک و این نبردها در جائی واقع میشود که در فرهنگ جغرافیاییِ ایران، تابع شهرستان اراک است.
دکتر استعلامی با اشاره به مرگ هلاکوخان در سال ۶۶۳ قمری و جانشینی و بر تخت نشستن اباقاخان در قریه هزاوه ادامه میدهد:
.. واقع بینانه باید گفت که تمام مجلد اول و بیش از نیمی از مجلد دوم، تاریخ وقایعی است که از روزگار باستان تا آغاز حکومت قاجارها در عراق رخ داده و سخن از شهر یا شهرستان اراک، بیشتر در هفتاد صفحه آخر مجلد دوم و بازآمیخته با مطالب و روایات دیگر است و در زمان فتحعلیشاه، یوسفخان گرجی رئیس قشون عراق میشود و با اینکه در جنگهایی با عثمانی و روسیه هم درگیر بوده، بهفکر ساختن قلعه یا پادگانی در "مرکزِ عراق" میافتد.
در مقالهای دیگر سعید رجبی فروتن در همین شماره رازان، باعنوان ارزش جامعه شناختی مجموعه "تاریخ اراک" آمده:
بایستی اذعان داشت که حاصل تتبعات و پژوهشهای مرحوم "ابراهیم دهگان" در نوع خود بینظیر بهشمار میرود و اگر نبود جوشش درونی و عشق سرشار وی به راه دشواری که در آن گام نهاده، هرگز یارای تدوین و تکمیل چنین میراث و ذخیره ارزشمندی را برای آیندگان نمیداشت .... مطالعه دقیقِ کتبِ فراوان و تورقِ هزاران برگ اسناد تاریخی و..نشان از روح بلند و اراده راسخ آن رجل علمی دارد.
استاد ابراهیم دهگان، تاریخ اراک را مشتمل بر "تاریخ ناحیه تاریخیِ جبال از کهن ترین ایام تا پایان پادشاهی ناصرالدین شاه به زیور طبع آراست و...