البساتین | محمدرضا معینی

‌
📔 جبرئیلِ نوتردام، قرآن و بایبل!

⏺مطالعات قرآنی در دو-سه دههٔ اخیر به یکی از زنده‌ترین و پویاترین حوزه‌های مطالعات دانشگاهی اسلام در جهان مبدل شده، تأسیس «انجمن بین‌المللی مطالعات قرآنی (IQSA)» و انتشار سالانه ده‌ها کتاب و مقاله در این حوزه، نشانه‌های از این پویایی است.

⏺یکی از موضوعات جذاب و پرطرفدار در مطالعات قرآنی معاصر، توجه به ارتباط بینامتنی قرآن و سایر سنت‌های دینی و فرهنگی متقدم بر آن (مثل سنت‌های بایبلی، پیرابایبلی، یونانی، ایرانی و...) است. برخلاف رویکرد سنتی به قرآن که عموماً آن را بر اساس میراث تفسیری مسلمانان -که از نظر تاریخی متأخر از متن قرآن است- یا خود قرآن می‌فهمید، این رویکرد جدید تلاش می‌کند قرآن را -به مثابه یک متن تاریخی- در تعامل و گفتگو با میراث فرهنگی زمانه‌اش فهم کند. توجه به ارتباط قرآن با متون متقدم بر آن امر غریبی نیست و سابقه طولانی‌ای دارد، اما در دهه‌های اخیر و با افزایش توجه به مطالعات تاریخی دورهٔ باستان متأخر و انتشار آثار متعدد آن دوره، از جمله آثار مرتبط با مسیحیت سریانی، این حوزه از مطالعات قرآنی نیز رونق بسیار گرفته است. ما نیز در نخستین و چهارمین مدرسهٔ تابستانی انعکاس🔵 تلاش کردیم گوشه‌ای از این حوزه مطالعاتی جذاب و جدید را به نمایش بگذاریم.

⏺از آثاری که در رابطه با بینامتنیت قرآن و سنت‌های بایبلی در سال‌ ۲۰۱۸ در انتشارات دانشگاه ییل منتشر شد و مورد توجه عمومی قرار گرفت، کتاب «قرآن و بایبل: متن و تفسیر | The Qur'an and the Bible: Text and Commentary» نوشته گابریل سعید رینولدز، استاد دانشکدهٔ الهیات دانشگاه نوتردیم، است. گابریل رینولدز، که خود یکی از چهره‌های پیشرو در مطالعات قرآنی معاصر است، آیه به آیه قرآن را پیش رفته و در کنار ترجمهٔ انگلیسی علی‌قلی قرائی، ذیل هر فراز از قرآن به مجموعهٔ پژوهش‌هایی که ارتباط آن فراز با سنت‌های بایبلی را کاویده، اشاره کرده است. بنابراین خوانندهٔ این کتاب می‌تواند ذیل هر فراز از قرآن، تصویری اجمالی از همه پژوهش‌هایی که حول آن فراز و ارتباط آن با میراث دینی یهودی-مسیحی پیشاقرآنی انجام گرفته به دست آورد. کتاب رینولدز -به یک معنا- تلخیص و جمع‌بندی مجموعهٔ عظیمی از پژوهش‌های بینامتنی پیش از خود است و ناگفته پیداست که چنین اثر ارزشمندی چقدر می‌تواند برای ادامه پژوهش‌ها دربارهٔ روابط بینامتنی قرآن مفید باشد.

⏺گذشته از متن «قرآن و بایبل»، مقدمهٔ تفصیلی رینولدز بر آن، تلاشی است برای شفاف‌سازی مرزهای روش‌شناختی و دیدگاه‌های مختلف دربارهٔ رابطهٔ قرآن با سنت‌های پیش از خود. همین مقدمه به طور خاص سبب شد تا محسن گودرزی (استاد مطالعات اسلامی دانشکدهٔ الهیات دانشگاه هاروراد) در گزارش تحلیلی مفصل خود درباره کتاب رینولدز، با عنوان «نظری به ما بین سطور»، به برخی از چالش‌های روشی و نقایص محتوایی این کتاب بپردازد. از جمله اشکالات گودرزی آن است که رینولدز منابع اسلامی را تماماً به کنار نهاده، بافتار تاریخی-اجتماعی نزول قرآن را بیش از اندازه مسیحی-یهودی فرض کرده، به نقاط افراق و اختلاف قرآن با سنت‌های مسیحی-یهودی توجه کافی نکرده و تعامل قرآن با سنت‌های غیر بایبلی را تقریباً به حساب نیاورده است. گودرزی به عنوان یک نمونه، نحوهٔ تعامل رینولدز با آیات مربوط به پیامبران غیر بایبلی (هود و صالح) را مثال می‌زند. گودرزی همچنین تمرکز بیش از اندازه یا حتی انحصاری رینولدز بر ارتباط قرآن با منابع برجای مانده از سنت مسیحیت سریانی را به نقد کشیده و معتقد است که برای فهم دقیق‌تر تعامل قرآن با میراث پیشین‌اش، باید بیش از این به سایر سنت‌های مسیحی-یهودی و غیر آن که در عربستان عصر نزول وجود داشته توجه کرد. به هر حال، همانطور که محسن گودرزی می‌گوید، شکی نیست که کتاب رینولدز نقطهٔ عطفی در مطالعات بینامتنیت قرآن است و ثمره و خلاصهٔ صدها پژوهش پیشین در آن در کنار هم ترکیب شده و در دسترس پژوهشگران قرار گرفته است.

⏺بد نیست همین‌جا اشاره کنم که حدود چهار سال قبل، جلسه‌ای به همت و میزبانی دوست عزیزم محسن فیض‌بخش برای معرفی و نقد کتاب رینولدز برگزار شد و در آن جلسه گابریل رینولدز کتاب خود را معرفی کرد و گودرزی به بیان مجموعه‌ای از نقدهای خود به این کتاب پرداخت و گفتگوی ارزشمندی پیرامون کتاب شکل گرفت. فیلم کامل این جلسه را می‌توانید از این لینک در یوتوب📺 مشاهده کنید.

💠 آنچه نوشتم، مقدمه‌ای بود برای این خبر خوش که اخیراً ترجمهٔ فارسی مقدمهٔ کتاب رینولدز به همت دوست گرامی‌ام زهیر میرکریمی در کانال «عنقاء» منتشر شده و در دسترس همهٔ فارسی‌زبانان علاقه‌مند به مطالعات قرآنی قرار گرفته است. اگر به موضوع رابطهٔ قرآن و بایبل علاقه‌مند هستید، پیشنهاد می‌کنم مطالعهٔ این مقدمه را، که نشان‌دهنده خطوط کلی نگاه رینولدز درباره ارتباط قرآن و سنت‌های بایبلی است، از دست ندهید.

#معرفی_کتاب
@AlBasatin

‌
📚 بررسی یک مسأله فقهی: ازدواج مُتعه
✍🏻 سید حسین مدرسی طباطبایی

⭐️این نوشتار که به پیوست مجله آیینه پژوهش (شماره ۲۰۴، بهمن و اسفند ۱۴۰۲) منتشر شده، فصلی است از کتاب «نص و تفسیر: مکتب فقهی امام صادق علیه‌السلام» اثر سید حسین مدرسی طباطبایی که در سال ۲۰۲۲ ضمن سلسله‌ای از منشورات انتشارات دانشگاه هاروارد که به بنیانگذاران نظام‌های حقوقی اختصاص یافته، منتشر شده است. پیش از این نیز ترجمه فصل نخست این کتاب که به زندگانی امام صادق و امام باقر (ع) اختصاص داشت، در فروست «ادبیات انعکاس» منتشر شده بود.

مدرسی در فصل چهارم کتاب، به سراغ بررسی چند مسأله فقهی رفته که نظر و عمل شیعیان در این مسائل، همواره در سایه مناقشات و منازعات تاریخی، کلامی و فقهی قرار گرفته است. یکی از مسائل بررسی شده در این فصل، «مُتعه» یا «ازدواج موقّت» است. به اقتضای رویکرد تحلیلی-تاریخی نویسنده، در این کتاب فقه شیعه نه در جایگاه شریعت، که در جایگاه یک نظام حقوقی، و امام صادق در جایگاه بنیانگذار این نظام مورد مطالعه قرار گرفته و نویسنده به جای توجه و تمرکز بر مسائل و مصادیق از منظر فقهی یا مذهبی، به ماهیت و عملکرد این مکتب فقهی در جایگاه یک دستگاه حقوقی، نظر داشته است.

نویسنده در این فصل به بیان سرگذشت تاریخی متعه در قرون نخستین اسلام و تقریر رویکرد شیعه به متعه پرداخته و می‌کوشد بدون ابتناء بر پیش‌فرض‌های پیشین اعتقادی و از مسیر بررسی تاریخی مستندات، تقریری تازه برای سوالات تاریخی و مسائل حقوقی فراهم سازد.

⬇️دریافت فصل «بررسی یک مسأله فقهی: ازدواج مُتعه»
⬇️دریافت ترجمه فصل نخست کتاب «نص و تفسیر»
⬇️دریافت فایل PDF کتاب (به انگلیسی)

#معرفی_کتاب

@AlBasatin

‌
📚

📼 روحانیت و خاورمیانه مدرن: فعالیت سیاسی شیعی در ایران، عراق و لبنان
✍️ محمدرضا کلانتری

🔸روحانیت شیعه، در طول تاریخ هزار و اندی ساله خود، یکی از بازیگران اصلی و تأثیرگذار در تحولات جامعه شیعه بوده است و فهم تاریخ تحولات اجتماعی و سیاسی جامعه شیعه، بدون در نظر گرفتن و مطالعه نقش فقها و مجتهدین و شبکه روحانیت ناممکن است. محمدرضا کلانتری در کتاب «روحانیت و خاورمیانه مدرن» با تمرکز بر بر سه واقعه اثرگذار در تاریخ خاورمیانه مدرن، یعنی انقلاب ایران در سال ۱۹۷۹، جنگ عراق در سال ۲۰۰۳ و جنگ ۳۳ روزه لبنان در تموز ۲۰۰۶، روند بلوغ و تحول اندیشه و عمل سیاسی مجتهدان و روحانیون شیعه در سده اخیر را مورد واکاوی قرار داده است.

🔸از نگاه کلانتری، دسته‌بندی روحانیون به «فعالان سیاسی» و «کناره‌گیرندگان از سیاست»، ساده‌انگارانه و ناشی از عدم فهم عمیق و مواجهه نزدیک با شبکه روحانیون و مجتهدین است. کلانتری از خلال مصاحبه با بیش از ۶۰ تن از روحانیون و سیاستمداران کلیدی و اثرگذار در ایران، عراق و لبنان تلاش کرده است تصویری دقیق‌تر و جزئی‌تر از نقش مجتهدان و شبکه روحانیون در تحولات سیاسی-اجتماعی این سه کشور ارائه دهد. به اعتقاد کلانتری، تفاوت نوع مداخله یا عدم مداخله مجتهدان در مسائل سیاسی جامعه خود، متأثر از دیدگاه‌های دینی و اعتقادی ایشان نیست بلکه تابعی از چارچوب فرصت‌ها و امکانات سیاسی‌ای است که هر مجتهد در هر زمینه و زمانه با آن مواجه شده است.

🔸در سه فصل اول کتاب، کلانتری مقدمه‌ای برای مطالعه سازمان روحانیت و چارچوب‌ها و عملکردهای آن ارائه کرده و تاریخچه‌ای مختصر از فعالیت سیاسی مجتهدان، از عصر غیبت بدین سو، نگاشته است. هر یک از سه فصل پسین، به یکی از سه جنبش و رویداد مهم سده گذشته، یعنی انقلاب ایران، جنگ عراق و جنگ تموز لبنان اختصاص یافته است. با در کنار هم گذاشتن این سه رویداد و مطالعه آن در امتداد یکدیگر، کلانتری روند رشد و بلوغ اندیشه و عملکرد سیاسی شبکه روحانیت را بررسی نموده است.

🔸محمدرضا کلانتری، چنانچه خود در مقدمه کتاب ذکر کرده، با دغدغه فهم تفاوت رویکردهای سیاسی رهبران دینی ایران و عراق، تحصیلات دکتری خود را در مدرسه کسب‌ و کار لنکستر نیمه تمام گذاشته و در دانشگاه لندن رشته علوم سیاسی و روابط بین‌الملل را برگزیده است. کتاب حاضر، نتیجه پژوهش‌های او در دوره دکتری است و چنانچه خود اشاره کرده است، نخستین اثری است که با مراجعه مستقیم و مصاحبه با گروه زیادی از روحانیون و نخبگان سیاسی شیعه، تلاش کرده است تصویری واقعی و از نزدیک از فعالیت‌های سیاسی روحانیت شیعه ارائه دهد. فایل تمام‌متن این کتاب از اینجا قابل دستیابی است.

#معرفی_کتاب

@AlBasatin