✳ در حاشیهٔ «پانوشت»!
معلوم نیست چه پیش آمد که واژهٔ «حاشیه» درمطبوعات فارسی جای خود را به واژهٔ «پانوشت» داد. شاید سازندگان واژهٔ اخیر گمان کردهاند که حاشیه به معنی مطلبی جنبی یا توضیحی است که در گذشته در کنارههای راست و چپ اوراق چاپی یا خطی مینوشتهاند، و حالا که این نوشتههایِ کنارهنشین، بساط خود را برچیده و جای خود را به پایین صفحات منتقل کرده است، لازم است که اسمگذاری تازهای هم برایش بشود.
اما واژه پانوشت هم از انتقاد منتقدان در امان نمانده است. میگویند که پانوشت، به قیاسِ دستنوشت، نوشتهای را تداعی میکند که با پا نوشته شده باشد. (البته با این حساب، تکلیف سرنوشت هم معلوم میشود!) این عده میگویند که بهتر است پینوشت بگوییم به معنای چیزی که به دنبال نوشته اصلی میآید. گروه اول، احیاناً، جواب میدهند که پینوشت ممکن است برای حاشیههایی که در آخر فصل میآید عنوان مناسبی باشد، اما برای حاشیههای پایین صفحه اصلاً درست نیست؛ چون هنوز مطلب اصلی تمام نشده است که چیزی پیاش را بگیرد.
خلاصه، با اینکه پانوشت کمکم دارد جا میافتد هواداران پینوشت بیکار ننشستهاند و هرچند گاه یک بار تشکیکی میکنند و آتش این دعوا را روشن نگاه میدارند. ما برای آنکه در این دعوا طرفی را نگرفته باشیم همان واژهٔ قدیمی «حاشیه» را به کار میبریم با قید این نکته که حاشیه، در این معنی، هم آن حاشیههای قدیمی و قدمایی را شامل میشود که گاه دور تا دور صفحه را مزیّن میکردند و هم پانوشتها و پینوشتهای امروزی را که در زیر صفحه یا در آخر فصل یا در آخر کتاب میآید.
اما دو چیز در این تعریف، مستثناست. یکی حاشیه به معنی نوشتهٔ مستقلی که کسی در توضیح مُراد نویسندهای پدید میآورد، و آن را در حاشیهٔ اثر اصلی یا جداگانه چاپ میکند؛ دیگر مجموعه نسخههای بدل و توضیحاتی که مصححانِ متونِ کلاسیک در ذیل متن میآورند.
بحث ما فقط دربارهٔ «حاشیه» به دو معنی زیر است:
الف) مطالبی که نویسندهٔ کتاب یا مقالهای، به دلایلی که بعداً بررسی خواهد شد، نه آنقدر لازم میداند که جزو متن اصلی بیاورد و نه آنقدر زائد میشمارد که بکلی از آوردن آن صرف نظر کند، بنابر این جای آن را در ذیل صفحات یا در آخر فصل یا در آخر کتاب قرار میدهد.
ب) مطالبی که مترجم کتاب یا مقالهای در توضیح منظور نویسندهٔ اثر اصلی ذکرش را لازم میداند و طبعاً به حکم امانت، و نیز به دلایلی جز آن، نمیتواند آن را در متن ترجمه داخل کند، و ناگزیر آن را جدا از متن میآورد.
#حسین_معصومی_همدانی#در_حاشیه#درباره_ویرایشبرگزیده مقالات [مجلهٔ] نشر دانش
زیر نظر:
#نصرالله_پورجوادی(چاپ دوم، تهران: مرکز نشر دانشگاهی، ۱۳۷۳)
صفحات ۱۲۳ و ۱۲۴.
@Ab_o_Atash